Cercar: en esta colección | en esta obra
Gregorio Mayans y Siscar -... > Obras Completas > Serie Menor - Volumen I :... > Gregorii Maiansii, Generosi Valentini, VITA

Datos del fragmento

Pag. Inicio 4 Pag. Fin 211

Text

[Pg. 4]

JOANNES CHRISTOPHORVS

STRODTMANN

LECTORI SVO.

Historia literaria eo tendit vt clarorum Virorum opera omnibus innotescant vt ex ea magnae vtilitates percipiantur. Hae vero multo maiores et vberiores esse possunt, si viventium scripta, et acta, cogitationesque etiam referantur. Nam ab ipsis Auctoribus multa literaria auxilia peti possunt, quae illis vita functis ab aliis obtineri nequeunt: vt taceam eorundem esse debitara remunerationem, iustam famam : maxime cura plerique eorum, magis literis excolendis, quam obtinendis praemiis intenti, plus mereri, quam adipisci soleant. Propterea ego paucis ab hinc annis Gregorii Maiansii, Generosi Valentini, Vitam, excerpens aliqua ex eiusdem viri operibus editis, et nonnullis actis literariis Germanica lingua composui, edidique : etsi virum omni virtutum genere cumulatissimum neque de facie, neque per commercium literarium vllo modo agnoscerem. Postea vero vberiorem nactus materiam ex diversis Historiae literarias Bibliothecis, et praecipue ex Ximeniana ; item ex quamplurimis Diariis, Ephemeridibus, et Actis literariis ; ex eiusdem amicis, qui vbique multi, et praestantissimi sunt; quin et ex ipsius Epistolis ad alios, et ad me ipsum datis; visum est mihi ea omnia silentio nullo modo esse occultanda : et Latine scribi debere, vt in omnium notitiam facilius veniant. Omnia autem disposui secundum ordinem temporum, vt haec Vita sit etiam Historia literaria, praesentim

[Pg. 5] JUAN CRISTÓBAL STRODTMANN

A SUS LECTORES

La historia literaria pretende que las obras de los varones ilustres sean conocidas para que de su conocimiento se recojan grandes provechos. Estos pueden ser mucho mayores y más opimos si se refieren los escritos, actos y hasta pensamientos de los que todavía viven. Porque pueden pedirse a los mismos autores auxilios intelectuales que, una vez fallecidos, no pueden obtenerse de otros, sin hablar del premio que se les debe: la justa fama, especialmente cuando muchos de ellos, más preocupados en cultivar las letras que en obtener premios, suelen merecerlos más que alcanzarlos. Por eso yo compuse, hace algunos años, en lengua alemana, 1 y edité la Vida de Gregorio Mayans, Generoso Valenciano, escogiendo algunas noticias de sus obras y de algunas revistas literarias; aunque no conocía a tal varón, dotado de todo género de virtudes, ni personalmente ni por correspondencia literaria. Pero, después, he conseguido más noticias en diversas Bibliotecas de historia literaria y, principalmente, en la obra de Ximeno, 2 así como en otros diarios, revistas y actas literarias, de sus amigos que son muchos y eminentes en todas partes; más aún de sus cartas escritas a otros y a mí mismo; me pareció que todas estas noticias no deben permanecer ocultas, antes bien deben ser escritas en latín para que puedan llegar más fácilmente al conocimiento de todos. Así pues, ordené las cosas cronológicamente para que esta Vida sea al mismo

[Pg. 6] recentium Hispanorum scriptorum. Quam ob caussam singula viri amplissimi opera, quorum notitia ad me pervenit, (nec enim dubito quin alia quam plurima ediderit, et plura alia silentio ipse Auctor premat) minutissime persecutus sum exemplo eorum qui vitas literarias diligentissime scripserunt, ne quid ex magnis viris oblivioni tradatur. Nescio quomodo ipse vir modestissimus hoc meum factum accipiet. Sed si humanitatis suae oblivisci noluerit; certe animum meum de se bene mereri cupientem, et si aliquo modo sibi ingratum, amare debebit.

1.

Paschalis Mayans, Generosus Valentinus (sic Patriciae gentis viros Valentini vocant) IV Cal. Septembris anni 1696, vxorem duxit Mariam Siscar, Virginem nobilem, et egregiarum virtutum: et ex ea Olivae suscepit Gregorium Maiansium VII Eidus Maias anni 1699.

2. Ipso die quo Gregorius triennium complevit, ludum literarium adire coepit: et tantum ei profuit ab illa aetatula literis incumbere, ut hoc ei postea nunquam fuerit molestum. Brevi tempore literas cognoscere, legere, et pingere didicit. Sed cum ob belli tunc saevientis motus prius Valentiam, vbi per semestre fuit, et postea Barcinonem, septimum annum in itinere complens, perductus fuerit; non antea in hac urbe Grammaticam Latinam coepit discere, quam octo annos haberet.

3. Ei operam dedit in Iesuitico Cordellensi Collegio: et cum ibi Grammaticae, Prosodiae, ac Rhetoricae praecepta didicisset, iussus memoriae mandare summam Artis Rhetoricae, expressam ex Arte Cypriani Soarez, et Francisci Pomey dediscendam Rhetoricam; eodem tempore optimo vsus consilio, [Pg. 7] tiempo historia literaria, en especial de los modernos escritores españoles. Por esta razón he buscado minuciosamente cada una de las obras del ilustre varón de que he tenido noticia (pues no dudo que haya editado otras muchas y aun que el mismo autor imprima otras en silencio) imitando a quienes han escrito con diligencia las vidas literarias para que nada de los grandes varones quede en el olvido. Desconozco cómo recibirá el modestísimo varón esta acción mía. Pero si no olvida su bondad, ciertamente deberá amar mi afecto que desea complacerle, aunque le resulte de algún modo molesto.

1.

Pascual Mayans, Generoso Valenciano (así llaman los valencianos a los patricios), tomó por esposa el 29 de agosto de 1696 a María Siscar, virgen noble y de egregias virtudes, de la que tuvo en Oliva a Gregorio Mayans, el 9 de mayo de 1699. 3

2. El mismo día en que Gregorio cumplió tres años empezó a asistir a la escuela elemental y tanto aprovechó, desde tan tierna edad, el estudio de las letras que después nunca le ha resultado molesto. En breve tiempo aprendió a conocer, leer y pintar las letras. Pero, habiendo sido conducido, a causa de la guerra que entonces hacía furor, primero a Valencia, donde estuvo durante un semestre, y después a Barcelona,4 cumpliendo el séptimo año en el camino, no empezó a aprender la Gramática Latina en esta ciudad antes de cumplir los ocho años.

3. Se dedicó a su estudio en el Colegio de los jesuitas en Cordelles y, habiendo aprendido las reglas de Gramática, Prosodia y Retórica, obligado a aprender de memoria un resumen de la Retórica, tomada del Arte de Cipriano Soarez, y la Retórica de Francisco Pomey, 5 que debe ser olvidada, usando de mejor criterio, aprendió al mismo tiempo de memoria cartas

[Pg. 8] memorias etiam commisit selectas Ciceronis Epistolas et Orationes, Virgilii Aeneida, Horatii Odas, eiusdem Epistolam ad Pisones, et Martialis Epigrammata: atque assidue stilum exercens, cuius vsus procul dubio est magister optimus; mirificam inde adquisivit facilitatem scribendi, tam ligata, quam soluta oratione. Ac primis illis annis secutus est puerilem imitandi rationem, qua verba potius, quam res inquiruntur propterea quod rerum inventio non aeque facilis est ac verborum : et puerorum ingenia similia sunt eorundem corporibus, quae incedere incipiunt non gressibus propriis, sed intra carriculos. Profuit tamen ei illud scribendi genus, quia Ciceroniano colore stilum tinxit.

4. Reversus Olivam patriam suam mense Iulio anni 1713, perquam iucunde vivebat cum nobili Iohanne Siscare avo suo, viro docto et iudicioso, qui, cum laudasset Andreae Alciati Emblemata dixissetque filium suum Paullum Siscarem, celebrem olim Philosophiae Professorem in Academia Valentina, illa memoriae mandasse ; ipse, honesta aemulatione incitatus, idem facere voluit; et elapso triduo omnia Alciati Emblemata, eodem ordine quo edita sunt, avo suo memoriter recitavit.

5. Postea maligna febri corruptus fuit; cumque deinde lenticula eum attenuaret, balneorum ope convaluit. Ob eam caussam Valentiam ire non potuit eo tempore quo Philosophiae curriculum incipiebat. Ivit tamen post aliquot menses circiter diem natalem Christi anni 1714.

6. Disciplinae se tradidit Caroli Guilielmi, liberalium Artium Magistri, qui dictabat Philosophiae Compendium a Praeceptore suo Paschali Sala conscriptum. Cum autem Gregorio Maiansio assueto Ciceronis stilo Scholastica illa scribendi ratio displiceret; consulens ipse aliquas Logicas ab aliis editas, ex illis

[Pg. 9] escogidas y los discursos de Cicerón, la Eneida de Virgilio, las Odas de Horacio, la Epístola a los Pisones, y los Epigramas de Marcial; y ejercitando asiduamente su estilo escribiendo con constancia, cuyo ejercicio es el mejor maestro, adquirió una admirable facilidad de escribir tanto en prosa como en verso. En aquellos primeros años siguió un género de imitación pueril en el que se buscan más las palabras que la realidad, porque la invención de las cosas no es tan fácil como las palabras, y los ingenios infantiles son semejantes a sus cuerpos que empiezan a caminar no por sus propios pasos, sino entre carritos. Sin embargo, le aprovechó aquel modo de escribir porque impregnó su estilo de color ciceroniano.

4. Vuelto a Oliva, su patria, en el mes de julio del año 1713, vivía muy gustosamente con el noble Juan Siscar, su abuelo, varón docto y juicioso, que, habiendo alabado los Emblemas de Andrés Alciato y dicho que su hijo Pablo Siscar, profesor en otro tiempo de Filosofía en la Universidad valenciana, los había aprendido de memoria, incitado por honesta emulación, quiso hacer lo mismo y, pasados tres días, recitó de memoria a su abuelo todos los Emblemas de Alciati en el mismo orden en que fueron editados.

5. Después sufrió una fiebre maligna y, como disminuyesen las pecas del rostro, convaleció con la ayuda de los baños. Por esa razón, no pudo ir a Valencia al tiempo que empezaba el curso de filosofía. Sin embargo, fue unos meses más tarde, alrededor del día de Navidad del año 1714.

6. Recibió la enseñanza de Carlos Guillermo, maestro de artes liberales, que dictaba el Compendio de Filosofía escrito por su maestro Pascual Sala.6 Pero como a Gregorio Mayans, acostumbrado al estilo de Cicerón, no le gustaba ese estilo, consultando algunas Lógicas escritas por otros compuso él mismo

[Pg. 10] aliam composuit in vsum suum, eodem tempore et discens et scribens eam. Reliquas vero Philosophiae partes a Magistro suo Guilielmo, cuius lateri in Gymnasio semper adhaesit, prout ab eo accepit, memoriae, qua nunc maxime valebat, commendavit.

7. Moris est in Academia Valentina, Thomistas et Antithomistas, quos illic vocant Suaristas, singulis diebus mane per vnam horam, et vespere per aliam, invicta garrulitate inter se contendere de iis quae plerumque ipsi certantes parum intelligunt ; idque adeo palmarium putant, vt e Schola dimissi denuo pergant ad Nerianam Oratorii Congregationem, vbi pugnam illam redintegrant, et acriter prosequuntur, donec incipiat noctescere. Quo fit vt tirones facillime syllogismos, entymemata contorqueant, et retorqueant, et vt quidlibet defendere, et impugnare assuescant, cum vtilius esset, vt ipsi magistri explorarent quomodo ca, quac ipsi doceant, discipuli intelligant ; quidque ex iis, et qua ratione probent, aut improbent. Maiansius vero simpliciter proponebat argumenta ; et cum videbat male responderi; vrgebat modeste, nec vlterius progrediebatur: cumque bene sibi respondebatur; statim silebat. Cum autem ipse propugnabat; argumentationi modum ponebat statim ac eo res deveniebat, vt contentio potius quam disputatio videretur.

8. Forte contigerat vt XVI Cal. Martias anni 1714 decederet Maria Ludovica Gabriel de Sabaudia, Hispaniarum Regina; cumque Academia Valentina ageret de iustis ei celebrandis; Gregorius Maiansius ad apparatum funebrem ornandum aliqua panxit epigrammata, et labyrinthum composuit mirifici artificii ob multitudinem versuum, qui retrograde etiam lecti sensum non ineptum habebant, et leges metricas servabant carminum speciebus commutatis : quod facili negotio Maiansius

[Pg. 11] una para su uso aprendiéndola al mismo tiempo que la escribía. No obstante, aprendió de memoria, que entonces tenía muy robusta, las restantes partes de la filosofía de su maestro Guillermo, tal como la recíbió, a cuyo lado siempre permaneció en la clase.

7. Es habitual en la Universidad valenciana que los tomistas y los antitomistas, que allí llaman suaristas, cada día durante una hora por la mañana y otra por la tarde, polemicen entre sí con incansable charla sobre cosas que los mismos polemistas apenas entienden; y tanto aprecian el premio del triunfo que, abandonada la clase, marchan a la Congregación del Oratorio de San Felipe de Neri, donde emprenden la polémica prosiguiéndola con acritud hasta que empieza a anochecer. 7 Con lo cual se consigue que los principiantes tuerzan y retuerzan fácilmente los silogismos y los entimemas y se acostumbren a defender e impugnar cualquier cosa, cuando sería más útil que los mismos maestros averiguasen cómo han entendido los discípulos las cosas que les enseñaron, cuáles y con qué razones demuestran o impugnan. Mayans proponía con sencillez los argumentos y cuando veía que se le respondía incorrectamente urgía con modestia y no proseguía, y cuando se le respondía bien, callaba al momento. Sin embargo, cuando él defendía, establecía inmediatamente la medida de la argumentación y el asunto se desarrollaba de manera que más parecía un certamen que una disputa.

8. El 14 de febrero de 1714 había muerto María Luisa Gabriela de Saboya, reina de España, y tratando la Universidad de Valencia de celebrar las honras fúnebres en su honor, Gregorio Mayans, con el fin de adornar el aparato fúnebre, escribió algunos epigramas y compuso un laberinto de admirable artificio por la multitud de versos que, leídos al revés, también tenían sentido adecuado y guardaban las leyes métricas, cambiadas las formas de los versos. Mayans lo realizó fácilmente teniendo ante

[Pg. 12] praestitit prae oculis habens labyrinthum illum, quem contexuit in Blasii Arbuxechii mortem Iohannes Baptista Ballester, homo ventosus et ineptus versificator. Totidem enim ac ille quadrata confecit; et in singulis quadratis voces substituit totidem syllabarum, et earundem dimensionum, ac finalium elisionum evitandarum caussa. Qui labor, etsi ingenii potius quam iudicii fuit, mirum in modum placuit hominibus harum rerum ignaris et huiusmodi lusuum admiratoribus.

9. Pridie Eidus Decembreis anni 1715 supremum diem obiit Iohannes Antonius Maiansius, Generosus Valentinus, vir insigni probitate et eximia liberalitate in pauperes, qui secundum leges Castellae Gregorio Maiansio nepoti suo, quantum potuit, favit, relictis ei eiusdemque successoribus suorum bonorum quinta parte ac tertia.

10. Philosophiae curriculo confecto, optimae spei adolescens reversus fuit Olivam, vbi pridie nonas martias anni 1716 iam obierat eius avus nobilis et doctus vir Iohannes Siscar, quem saepissime audierat disserentem de Iurisprudentiae studio, et de ratione illius instituendi. Ipse Iuri Civili coepit operam dare nullo vtens magistro. Ante omnia legit Iulii Pacii Isagogen ab avo suo laudatam, perspicuam illam quidem, sed parum doctam. Postea duobus aut tribus diebus integrum titulum de Diversis Regulis Iuris antiqui memoriae mandavit, et studio praepostero Iacobi Gothofredi eruditissimos in eum titulum Commentarios adiunxit. Praeterea inter se contulit Iohannis Borcholteni, Iohannis Mynsingerii, et Arnoldi Vinnii Commentarios Institutionum Imperialium, et Vinnianos praetulit ob iudicii praestantiam, selectam eruditionem, et accuratam elegantiam. Idcirco cum paullo ante Lucalia anni 1716 Valentiam perrexisset ; etiamsi ibi audire voluit Iohannem Baptistam Ferrerium Mynsingerii Commentarios studiosis suis praelegentem ; ipse tamen Vinnianos retinere maluit ; et cum post paucos dies Ferrerius auditores suos

[Pg. 13] los ojos el laberinto que a la muerte de Blas Arbuixech había compuesto Juan Bautista Ballester, hombre vano e inepto versificador. 8 Lo compuso de igual número de versos que aquél, en forma cuadrada y en cada uno de los cuadros sustituyó las voces con el mismo número de sílabas y las mismas dimensiones con el fin de evitar las elisiones finales. Aunque este trabajo fue más bien de ingenio que de juicio, gustó mucho a los hombres desconocedores de estas cosas y admiradores de tales juegos.

9. El 12 de diciembre de 1715 murió Juan Antonio Mayans, Generoso Valenciano, varón de insigne honradez y de eximia generosidad para con los pobres, quien, de acuerdo con las leyes de Castilla, favoreció cuanto pudo a su nieto Gregorio Mayans, habiéndole dejado para él y para sus sucesores el quinto y tercio de sus bienes.

10. Finalizados los cursos de filosofía, el joven de grandes promesas regresó a Oliva, donde el 6 de marzo había muerto su abuelo, el noble y docto Juan Siscar, a quien muchas veces había oído disertar sobre el estudio de la jurisprudencia y de la razón de su enseñanza. El mismo empezó a consagrarse al estudio del Derecho Civil sin utilizar maestro alguno. En primer lugar, leyó la Isagoge de Iulius Pacius alabada por su abuelo, clara pero poco docta. Después, en dos o tres días, aprendió de memoria el título completo, De las diversas reglas del Derecho Antiguo y, en posterior estudio, añadió los eruditísimos comentarios de Juan Borcholtenus, de Juan Mynsingerius y de Arnoldo Vinnio, y escogió los de Vinnio por la excelencia de juicio, selecta erudición y cuidada elegancia. 9 Por esa razón, habiendo marchado a Valencia poco antes del día de San Lucas de 1716, aunque quiso oír a Juan Bautista Ferrer 10 que explicaba los Comentarios de Mynsingerius a sus discípulos, prefirió mantener los Comentarios de Vinnio; y habiendo despedido Ferrer a sus oyentes, después de algunos días, porque la ciudad de

[Pg. 14] dimisisset proptera quod Civitas Valentina ei noluerat conferre euiusdam Praepositurae substitutionem ; Maiansius eum rogavit, ut se vellet retinere sine ello onere explicandi Iustimani Institutiones; sed audiendi soIum quomodo ipse intelligeret Arnoldi Vinnii Commentarios: atque hoc modo percurrit eos, frequentissime quamplurimis diebus elabentibus, quin ab eo Ferrerius rationem literariam exigeret occupationes praetexens.

11. Nonis Februariis anni 1719 publice Maiansius propugnavit Theoremata desumta ex Legibus Iulia et Papia de Caducis, et ante certamen habuit Orationem de Mariae Dei matris Conceptu, quae avidissimis auditorum auribus accepta fuit.

12. Solitus fuerat Iohannes Siscar sermones serere cum Gregorio nepote suo de Salmanticensi Academia se adolescente iorentissima; magnamque cupiditatem ei instillavit videnti Academiam illam celeberrimam. Itaque Maiansius memor avi sui consiliorum eo perrexit mense Octobri anni 1719.

13. Profitebatur ibi eo tempore Iurisprudentiam Iosephus Borrullius, Iurisconsultus Valentinus, vir probus et doctus. Hic Maiansio elegit domum suae contiguam mercede conductam quo propius eum haberet: cumque adolescentem videret bene animatum ad Iurisprudentiae studia avide amplectenda; explorare voluit quomodo Maiansius intelligeret Arnoldum Vinnium in difficilioribus locis, vt de ratione studii legalis cum eo ageret. Cumque vidisset Maiansium non solum bene intelligere Arnoldi Vinnii Commentarios; sed in illis etiam quam plurimos errores acute animadvertere; dixit, Maiansium non debere agere de Iurisprudentia discenda, sed docenda: necessarium tamen esse vt Scholam frequentaret, vt legitimos studiorum annos adimpleret, quo Iuris laureolam adipisci posset.

[Pg. 15]

Valencia no había querido concederle la sustitución de cierta cátedra, Mayans le rogó quisiera continuar, sin obligación alguna de explicar las Instituciones de Justiniano, sino sólo para oír cómo entendía (Mayans) los Comentarios de Arnoldo Vinnio y de este modo los repasó, exceptuados muchos días, sin que Ferrer le preguntase pretextando ocupaciones.

11. El 5 de febrero de 1719 Mayans defendió públicamente proposiciones tomadas Ex legibus Iulia et Papia de Caducis y, antes del certamen, pronunció un discurso sobre la Concepción de María Madre de Dios que fue recibido con avidez por los oyentes.

12. Había acostumbrado Juan Siscar conversar con Gregorio, su nieto, sobre la Universidad de Salamanca, muy floreciente en su juventud e infundió en él un gran deseo de ver aquella celebérrima Universidad. Así pues Mayans, que recordaba los consejos de su abuelo, marchó allá en octubre del año 1719. 11

13. Enseñaba entonces Jurisprudencia en Salamanca José Borrull, 12 jurisconsulto valenciano, varón virtuoso y docto. Este eligió para Mayans una casa alquilada contigua a la suya para tenerlo más cerca, y viendo al joven muy bien dispuesto a emprender con avidez los estudios de jurisprudencia, quiso averiguar cómo entendía Mayans los lugares más difíciles de Arnoldo Vinnio para tratar con él sobre la legalización de sus estudios. Y habiendo visto que Mayans no sólo entendía bien los Comentarios de Arnoldo Vinnio, sino que advirtía con agudeza los muchos errores que en ellos había, dijo que Mayans no debía tratar de aprender la jurisprudencia sino de enseñarla, pero que tenía necesidad de frecuentar las aulas para cumplir los años legales de estudio con lo que podría alcanzar la licenciatura de Derecho.

[Pg. 16]

14. Vix Maiansius ingressus fuerat Salmanticam, cum Nationum Consiliarii, aliique, quorum erat eligere illius celeberrimi Gymnasii Rectorem, constituerunt eum nominare. Sed cum munus illud honorificentissimum magnos sumtus requireret; statuit scholasticorum matriculae nomen suum non inserere. Atque hoc pacto, licet Scholam frequentaret, in scholasticorum numero non erat: ideoque non potuit eligi Rector illius insignis Academiae.

15. Tunc in eo Gymnasio nullus Iuris Professor absolvebat dictata sua Legaba, aut Canonica, praeter Iosephum Borrullium. Ideo Maiansius solum eum audire voluit, cuius Tractatus excepit ut legitimos studiorum annos adimplere posset. Cum eo quotidie Academiam ibat, et inde domum redibat: idque Maiansio profuit vt scholasticorum insolentiam et insultationem evitaret. Nam illi solent tirones mirum in modum molestare: quod nullo modo tolerari deberet. Cum Borrullio perquam raro de Iurisprudentia loquebatur; licet enim esset in Iuris scientia bene doctus et maturi iudicii ; erat tamen ingenii tardiusculi et gravitatis amantissimus: ideoque ingenii sui extemporale periculum facere nolebat. Sed quotidie Borrullius et Maiansius pomeridianis horis ambulabant per Salmanticenses agros, aut Tormis ripam, concurrentibus doctoribus Alfonso Quirosio viro facetissimo et Simone Balneario, maturi iudicii, tunc extraordinariis Iuris Civilis Professoribus, postea ordinariis. Praeterea Maiansius arctissimam habebat amicitiam cum Iohanne Baptista Cabrera adolescente optimi iudicii, doctrinae exquisitae et maximarum virtutum, quocum ad hunc vsque diem arctissimo amoris vinculo coniunctus est.

16. Dum Gregorius Maiansius fuit Salmanticae, magis variae lectioni, quam Iurisprudentiae studio, se tradidit, propterea

Grabado de Mayans, publicado Ad triginta Invisconsultorum omnia fragmenta quae exstant... (Ginebra, 1764)

Página de Zusatze und Verbesserungen zu der Geschichte des Herrn G. Majansius

Página de Zusatze und Verbesserungen zu der Geschichte des Herrn G. Majansius

Inicio de Maiansii Vita, autógrafo de Mayans

[Pg. 17] 14. Apenas Mayans había llegado a Salamanca, cuando los consejeros de las naciones y otros a quienes correspondía la elección determinaron nombrarlo rector de aquella celebérrima Universidad. Pero como aquel cargo honorífico exigiese grandes expensas, determinó no incluir su nombre en la matrícula de los alumnos. De ese modo, aunque frecuentaba la clase, no pertenecía al número de alumnos y, en consecuencia, no pudo ser elegido rector de aquella insigne Universidad. 13

15. Entonces, ningún profesor de Derecho de aquella Universidad, salvo José Borrull, terminaba sus explicaciones legales o canónicas. En consecuencia, Mayans sólo quiso oír a Borrull, cuyos tratados recogió para poder cumplir los años legales de estudio. Con él iba cada día a la Universidad y de allí regresaba a casa; y esto aprovechó a Mayans para evitar la arrogancia y los ataques de los alumnos. Porque estos suelen incomodar grandemente a los principiantes, lo que no debería tolerarse. Hablaba muy raramente con Borrull de jurisprudencia pues, aunque estaba bien instruido en la ciencia del Derecho y de maduro juicio, era de ingenio un tanto lento y amantísimo de la compostura y, en consecuencia, no quería sufrir un improvisado peligro para su ingenio. Sin embargo, cada día Borrull y Mayans paseaban en las horas vespertinas por los campos de Salamanca o por la orilla del Tormes, con la compañía de los doctores Alfonso Quirós, 14 varón muy agradable, y Simón de Baños, de maduro ingenio, entonces profesores extraordinarios, después ordinarios, de Derecho Civil. 15 Además, Mayans tenía íntima amistad con Juan Bautista Cabrera, 16 joven de excelente juicio, de exquisita doctrina y de las mejores virtudes, con quien hasta hoy día ha estado unido con el más íntimo afecto.

16. Mientras Gregorio Mayans estuvo en Salamanca, se entregó más a la lectura variada que al estudio de la jurisprudencia, porque en clase no hacía otra cosa que recoger los

[Pg. 18] quod in Schola nihil aliud agebat quam excipere Borrullianos Tractatus, ac praeterea nullum exercitium literarium habebat.

17. Domi vero aut Arnoldi Vinnii Selectas Iuris Quaestiones, aut eiusdem Partitiones Iuris, aut Antonii Goveani opera, aut Iacobi Gothofredi Fontes Iuris Civilis, et Iani Vincentii Gravinae Origines iusdem Iuris legebat, aut laudati Gothofredi Commentarios ad titulum de diversis Regulis iuris antiqui relegebat. Habebat enim paucissimos libros. Praecipuum vero tempus in amoemoribus literis collocabat.

18. Inter alia Francisci Sanctii Minervam, quam videre cupiebat, nactus fuit; eamque paucis diebus in commodiorem brevioremque ordinem redegit. Praeterea cum magna voluptate legit eiusdem Sanctii Organum Dialecticum et Rhetoricum, illudque etiam accommodavit in vsum suum. Studiosissimus est Gregorius Maiansius Sanctianorum operum propterea quod ex eis, cum esset adolescentulus, fructus cepit vberrimos. Ideoque Francisci Sanctii Brocensis opera omnia magna diligentia, et multis expensis collegit, cupitque vt simul edantur, praemissa eius viri Vita, ad quam scribendam dicitur magnum habere apparatum.

19. Doctoris laurea in Salmanticensi Academia non sine maximis sumtibus obtinetur. Nam splendidissimis coenis, publicis taurorum agitationibus et magna pompa celebratur. Quae impensae solum minuuntur tempore luctus publici, qui forte obtigit mense februario anni 1720. Igitur Iosephus Borrullius, qui secundum legem Academicam Professoris honorarium aliter exigere non poterat, arrepta opportuna luctus occasione (quo tempore taurorum agitationes, et pompae publicae omittuntur) facultatem absque praedictis sumtibus petendi Iuris Civilis laureara ab Regio Castellae Senatu obtinuit; et literariis functionibus praemissis, eam consecutus fuit, gratulante, vt moris est, [Pg. 19] tratados de Borrull y, fuera de eso, no tenía otro ejercicio literario.

17. Sin embargo, en casa, leía Selectae Iuris Questiones de Arnoldo Vinnio, o Partitiones Iuris del mismo, o las obras de Antonio Goveano, o Fontes Iuris Civilis de Iacobo Gothofredus y los Origines Iuris Civilis de Juan Vicente Gravina, 17 o releía Commentarii ad titulum de diversis Regulis Iuris antiqui del renombrado Gothofredus. Realmente tenía muy pocos libros. Por otra parte, empleaba la mayor parte del tiempo en las amenas letras.

18. Entre otras obras, consiguió la Minerva de Francisco Sánchez, que deseaba ver, y la redactó en pocos días en un orden más cómodo y breve. Además, leyó con placer el Organum Dialecticum et Rhetoricum del mismo Sánchez y también lo acomodó a su propio uso. Gregorio Mayans es aficionadísimo a las obras de Sánchez porque de ellas, siendo adolescente, obtuvo frutos opimos. Por esto recogió todas las obras de Francisco Sánchez, el Brocense, con gran diligencia y muchos gastos, y desea que sean editadas, antepuesta su vida; y para escribirla, se dice que tiene grandes preparativos. 18

19. El título de doctor se obtiene en la Universidad de Salamanca con grandes costos. Porque es celebrado con espléndidas cenas, públicas corridas de toros y gran pompa. Y estos gastos sólo disminuyen en tiempo de luto público que, por casualidad, ocurrió en febrero de 1720. Así pues, José Borrull que, según las leyes académicas, no podía pedir de otro modo el honor de profesor, habiendo aprovechado la oportuna ocasión del luto (en cuyo tiempo se omiten las corridas de toros y las ostentaciones públicas) obtuvo del Real Consejo de Castilla la facultad de pedir el doctorado de Derecho Civil sin los dichos gastos; lo consiguió, precedidos los actos literarios, felicitándole Gregorio Mayans, como es costumbre, con un discurso casi

[Pg. 20] Gregorio Maiansio Salmanticensi Academiae Oratione fere extemporali, quam habuit pridie nonas Februarias memorati anni: quae Oratio typis mandata legitur inter eius Epistolas Latinas, prout edita fuit: et laudari meruit ab Emmanuele Martino adulationis hoste infensissimo.

20. Eodem anno 1720 VI Calendas Iulias Vrbi Valentiae restitutus fuit Academiae Patronatus Belli caussa suspensus; et dum ageretur de eo recuperando ; lohannes Baptista Ferrerius a Gregorio Maiansio petiit opem auxiliumque literarium, vt se praepararet ad petendam Iuris Civilis Praeposituram, quam postea obtinuit. Maiansius igitur officii caussa in epitomen redegit aliquos Tractatus Iohannis Pugae et Iosephi Borrullii, suo vtens iudicio in illorum abbreviatione. Qua exercitatione expertus fuit se facilitatem habere ad scribendum: cuius rei animadversio eum postea permovit ad multa alia elucubranda.

21. Cum Paschalis Maiansius consideraret filium suum Gregorium non nisi post multos annos consecuturum Salmanticae Cathedram aliquam; statuit euro revocare domum; cumque mater eius nobilis Maria Siscar gravi morbo laboraret, celerius quam credebatur, accitus fuit. Tuncque Maiansius, nomine sua in scholasticorum matriculam inserto, Iuris Civilis Baccalaureatum accepit Calendis Iuniis anni 1722, praeside Iosepho Borrullio; et Canonici Iuris, VIII Eidus Martias eiusdem anni, praeside Matthia Chafreone, Valentino, in Salmanticensi Academiae Iuris Canonici Doctore et Professore, homine lenissimi ingenii, et satis docto.

22. His laureolis obtentis, profectioni proximus Maiansius supellectilem suam cum Iacobi Cuiacii, Hugonis Donelli, Antonii Fabri operibus omnibus, Iacobi Gothofredi Codice Theodosiano, aliisque libris selectis permutavit : quod postea Pater eius multum celebrabat, vt filii sui aviditatem studiorum extolleret.

[Pg. 21]

improvisado en la Universidad de Salamanca, pronunciado el día 4 de febrero del dicho año; discurso que puede leerse impreso entre sus cartas latinas, como fue editado 19 y mereció ser alabado por Manuel Martí, fortísimo enemigo de la adulación.

20. El mismo año 1720, el 26 de junio, fue devuelto a la ciudad de Valencia el Patronato de la Universidad, suprimido por causa de la guerra; 20 y mientras se trataba de su recuperación, Juan Bautista Ferrer pidió a Gregorio Mayans ayuda y auxilio literario para prepararse a opositar a la cátedra de Derecho Civil, que después obtuvo. Así pues, por cortesía, Mayans resumió en epítome algunos Tractatus de Juan de Puga 21 y de José Borrull, sirviéndose de su criterio en la abreviación. Y en este ejercicio, experimentó que tenía facilidad para escribir, toma de conciencia que le movió con posterioridad a componer muchas otras cosas.

21. Considerando Pascual Mayans que su hijo Gregorio, sólo después de muchos años, conseguiría alguna cátedra en Salamanca, le mandó volver a casa 22 y, como su madre, la noble María Siscar, sufriese una grave enfermedad, fue obligado a regresar más pronto que creía. Entonces Mayans, introducido su nombre en la lista de los alumnos, recibió el bachillerato de Derecho Civil el 1 de junio del año 1722, siendo presidente José Borrull, y de Derecho Canónico, el 8 de marzo del mismo año, presidiendo Matías Chafreón, valenciano, doctor y profesor de Derecho Canónico en la Universidad de Salamanca, hombre de dulcísimo ingenio y bastante docto. 23

22. Obtenidos estos títulos, Mayans, antes de su partida, trocó su ajuar por las obras de Jacobo Cujacio, Hugo Donello, Antonio Fabro, el Códice Teodosiano de Jacobo Gothofredus y otros libros selectos; lo que, después, su padre celebraba mucho para exaltar la avidez por los estudios de su hijo.

[Pg. 22]

23. Reversus Maiansius in domum paternam X Cal. Iulias anni 1722, matre eius convalescente, ingenium suum exercebat in Disputationibus Iuris scribendis vt paratior esset ad praelegendum, cum Valentiae Iuris Civilis supremas laureolas accepturus esset, et ad propugnanda Theoremata Iuridica, cum Cathedram esset petiturus. Atque haec fuit occasio scribendi magnum Disputationum numerum, quarum bona pars in lucem prodiit.

24. Hoc apparatu Valentiam petivit : et Iuris Civilis lauream accepit XI Cal. Decembreis anni 1722, praemittens propugnansque Recitationem extemporalem ad L. si fuerit 5, de legatis 3, quae postea excusa fuit ad calcem Commentariorum ad quinque Iurisconsultorum Fragmenta, et initio Disputationum Iuris tum Valentiae, tum Hagae Comitum editarum.

25. Anno sequenti, cum Iustiniani Codicis Cathedram petiturus esset ; voluit dare aliquod specimen ingenii sui, et cupiditatis colendi literas; atque in lucem publicam emisit libellum hoc titulo insignitum.

Ad quinque Iurisconsultorum Fragmenta Commentarii. Et ad legem si fuerit 5, legatis 3, Recitatio Extemporalis. Valentiae in Edetanis apud Antonium Bordazar anno 1723, charta octuplicata.

26. Hos Commentarios ipse postea emendasse et auxisse dicitur; et in Cogitationibus literariis ad celeberrimum virum Iosephum Patinium ait se praeterea scripsisse ad Fragmenta viginti quinque Iurisconsultorum: sed neque illi emendati et aucti, neque hi prioribus illis adiuncti, lucem publicam viderunt, cum opus sit eruditis expectatissimum.

27. XIII Cal. Iulias eiusdem anni publice propugnavit Theoremata De adiecto solutionis gratia: de Servitutibus non oppignorandis: de Statuis et Imaginibus: de Suffragio: de indicta

[Pg. 23] 23. Habiendo regresado a la casa paterna el 22 de junio de 1722, convaleciente su madre, Mayans ejercitaba su ingenio en escribir Disputationes Iuris con el fin de estar más preparado para disertar cuando recibiera en Valencia el supremo título de Derecho Civil y para defender las proposiciones jurídicas cuando se opusiera a la cátedra. Esta fue la ocasión de escribir gran número de Disputationes de las que buena parte salieron a la luz. 24

24. Con esta preparación marchó a Valencia y obtuvo el doctorado de Derecho Civil el 21 de noviembre de 1722, anunciando y defendiendo Recitatio extemporalis ad Legem si fuerit 5, de legatis 3, que más tarde fue impresa al final de Commentatorium ad quinque Iurisconsultorum Fragmenta y al principio de Disputationes Iuris, editadas en Valencia y en La Haya.

25. Al año siguiente, como había de opositar a la cátedra de Código de Justiniano, quiso dar algún indicio de su ingenio y de su deseo de cultivar las letras y entregó a luz pública el librito caracterizado con este título:

Ad quinque Iurisconsultorum Fragmenta Commentarii. Et ad Legem si fuerit 5 de legatis 3 Recitatio extemporalis. Valentiae in Edetanis apud Antonium Bordazar anno 1723, en 8 °.

26. Se dice que él mismo enmendó estos Comentarios y los aumentó y en Pensamientos Literarios, dedicados al celebérrimo José Patiño, dijo que, además, había escrito sobre Fragmenta viginti quinque Iurisconsultorum; pero ni aquéllos enmendados y aumentados, ni éstos añadidos a los primeros, han visto la luz pública, aunque es una obra deseadísima por los eruditos.

27. El 19 de junio del mismo año defendió públicamente las proposiciones: De adiecto solutionis gratia, de Servitutibus non oppignorandis, de Statuis et Imaginibus, de Suffragio, de

[Pg. 24] viduitate et lege Iulia miscella tollenda: et Sex. Papirii, Cinnae, Iulii Aquilae, et Granii Flacci Fragmenta. Quo certamine feliciter gesto, habuit eruditam Recitationem extemporalem ad legem si qua ex feminis 2, Cod. de secundis nuptiis, quae vna cum Tractatibus memoratis legitur inter eius Disputationes Iuris.

28. Petitam Codicis Iustinianei Cathedram sex antiquioribus competitoribus praelatus obtinuit Gregorius Maiansius Cal. Iuliis anni 1723.

29. Christophorus Coret et Peris, doctor Theologus, et Latinitatis Professor in Ecclesia Metropolitana Valentina, e lingua Latina in Hispanam convertit Iohannis Ludovici Vivis Exercitationem linguae Latinae: cupiebatque vt Gregorius Maiansius interpretationem suam privatim emendaret, commendaretque publice. Sed cum Maiansius esset occupatus in Cathedrae petitione, versionem illam recognoscere non potuit; eam tamen largiter laudavit vt excitaret pueros ad Vivis lectionem. Dedit igitur Epistolam ad Coretum XIV Cal. Augustas anni 1723 et excusa fuit initio Dialogorum Iohannis Ludovici Vivis, Valentiae apud Antonium Balle, eodem anno, charta octuplicata, et recusa postea inter Epistolas Morales, Militares, Civiles, et Literarias a Maiansio Madridii editas anno 1734. Eiusdem Maiansii esse creditur Dedicatio versionis Coretianae vtpote recusa etiam inter memoratas Epistolas. Idque probat stili character omnino Maiansianus ob puritatem, simplicitatem, et elegantiam, quae in illa translatione non ita emicant. Vtraque epistola tertium edita fuit in praedicta Dialogorum versione a Coreto recognita et recusa Valentiae apud viduam Hieronymi Coneios, anno 1749, octuplicata charta.

30. Obtenta Iustinianei Codicis Cathedra, incredibile dictu est quantum laboraverit Gregorius Maiansius vt studiosam

[Pg. 25] indicta viduitate et lege Iulia miscella tollenda, et Sex. Papirii, Cinnae, Iulii Aquilae et Granii Flacci Fragmenta. Terminada felizmente la oposición, pronunció la erudita Recitatio extemporalis ad legem si qua ex feminis 2, Cod. de secundis nuptiis que con los tratados antes recordados se lee en sus Disputationes Iuris.

28. Gregorio Mayans obtuvo la solicitada cátedra de Código de Justiniano habiendo sido preferido a seis competidores más antiguos, el día 1 de julio de 1723. 25

29. Cristóbal Coret y Peris, doctor teólogo y profesor de latín en la iglesia metropolitana valenciana, tradujo de la lengua latina a la castellana Exercitatio linguae latinae de Juan Luis Vives, y deseaba que Gregorio Mayans enmendara su traducción en privado y la recomendara en público. Como Mayans estaba ocupado en la oposición a cátedra, no pudo revisar aquella traducción, pero la alabó generosamente para animar a los niños a la lectura de Vives. Dio, pues, una carta a Coret el día 19 de julio del año 1723 y fue impresa al principio de los Diálogos de Juan Luis Vives, en Valencia, por Antonio Balle, en el mismo año, en 12.°, y reimpresa después en Cartas Morales, Militares, Civiles y Literarias, editadas por Mayans en Madrid, en 1734. Se cree que es del mismo Mayans la dedicatoria de la traducción de Coret, pues está reimpresa entre las cartas antes referidas. Y lo mismo prueba el carácter del estilo, completamente mayansiano por la pureza, simplicidad y elegancia, que no brillan de la misma manera en aquella traducción. Las dos cartas fueron impresas en la traducción de los Diálogos, corregida y reeditada en Valencia, por la viuda de Jerónimo Conejos, año 1749, en 12.°.

30. Obtenida la cátedra de Código de Justiniano, es increíble cuánto trabajó Gregorio Mayans para instruir a la juventud

[Pg. 26] legum iuventutem institueret. In Gymnasio Valentino non solum Tractatus legibus Academicis praescriptos dictavit; sed plures alios. Consideransque Iuris studiosis nihil aeque prodesse ac Institutionum Imperialium cognitionem, eas extra ordinem explicabat. Praeterea domi suae vnam saltem, duas saepissime, et interdum tres etiam diversas et quotidianas Institutionum Iustinianearum enarrationes habebat, praemittens explicationes in diem sequentem, et antecedentis rationem postulans a singulis discipulis, quorum magnus et praeter solitum erat numerus.

31. Anno 1724, tertiana febri laborans ob defatigationem ex assiduo et nimio labore, vovit Deo se Sancti Aegidii Vitam scripturum, vbi primum convalesceret; et sanitati restitutus, scripsit eam, vtens actis fabulosis, quia nondum erat satis versatus in Historia Ecclesiastica: et, vt ipse dixit in Praefatione, stilum accommodavit recenti Hispanorum gustui: ideoque illius libelli dictio florida est, sententiis et descriptionibus abundans: sed tamen bene morata, casta et emendata. Prodiit in lucem hoc titulo.

Vida de San Gil. Abad. En Valencia por Antonio Bordazar, anno 1724, charta sedecies complicata.

Ita vero Vita illa placuit, vt ibidem eodem anno recusa fuerit eadem forma, auctior et emendatior.

32. Dum a tertianis convalesceret laboriosissimus adolescens, Medici praecepto a lectione abstinere iussus fuit. Verum ne omnino esset otiosus, meditari coepit, quo pacto proponeret Iurisconsulti optimi ideam; eumque non lectione (neque enim aliquid legebat) sed meditatione et scriptione informare coepit: admonitusque a Patre suo vt saluti suae consuleret; respondit, se eo modo animum suum recreare. Tunc itaque delineavit, adumbravitque Iurisconsultum suum, quem postea varia lectione auxit et ornavit ; non tamen absolvit, ob supervenientes et nunquam cessantes occupationes, et ob incoepti magnitudinem, [Pg. 27] estudiosa de las leyes. En la Universidad de Valencia dictó no sólo los tratados prescritos por las leyes académicas, sino otros muchos. Y considerando que nada aprovecharía a los estudiosos del Derecho como el conocimiento de las Instituciones Imperiales, las explicaba de manera extraoficial. Además, en su casa tenía al menos una, muchísimas veces dos y alguna vez hasta tres distintas explicaciones diarias, enunciando las explicaciones para el día siguiente y pidiendo razón del anterior a cada uno de los discípulos, cuyo número era grande y más de lo normal.

31. En el año 1724, sufriendo de fiebres tercianas 26 por causa del cansancio debido al ininterrumpido y excesivo trabajo, prometió a Dios que escribiría la Vida de San Gil en cuanto curase; y restablecido en su salud, la escribió utilizando actas ficticias, pues todavía no estaba versado en la historia eclesiástica, 27 y, como él mismo dijo en el Prólogo, acomodó su estilo al moderno gusto de los españoles, pues la lección del librito es florida y llena de sentencias y descripciones, pero bien formada, pura y enmendada. Salió a luz con este título:

Vida de San Gil Abad. En Valencia, por Antonio Bordazar, año 1724, en 16 °

Pero aquella Vida gustó tanto que en el mismo lugar y año fue reeditada, en el mismo tamaño, aumentada y corregida.

32. Mientras el laboriosísimo joven se restablecía de sus tercianas recibió orden del médico de que se abstuviera del estudio. Y para no estar completamente ocioso, empezó a meditar cómo propondría la idea del jurisconsulto perfecto y empezó a esbozarlo no por el estudio (pues nada leía) sino por la meditación y la escritura; y advertido por su padre de que cuidase su salud, respondió que de ese modo recreaba su ánimo. Así delineó y esbozó entonces su Iurisconsultus que más tarde amplió y adornó, pero no lo terminó por las ocupaciones que sobrevenían y no se interrumpían y por la grandeza del

[Pg. 28] quam ipse Auctor descripsit in Disputationum suarum Praefatione.

33. A pueritia solitus est Gregorius Maiansius tabernarum librariarum libros evolvere ad emendos eos qui sibi magis placeant, perlectis antea variis in locis aliquibus versibus, ad iudicandum de illorum bonitate, quoniam non habebat virum aliquem eruditum, qui sibi indicaret libros, quos eligere debebat: nec primis studiorum annis Bibliothecarum vsum agnoscebat, adeo vt vel ipsum Nicolai Antonii nomen obscurissimum esset in Hispania, antequam ipse legeret eius Bibliothecam sibi fortuito oblatam. Forte igitur incidit in Didaci Saavedrae Rempublicam Literariam, vbi optimos scriptores laudatos vidit. Ex eo tempore prudentem illum et eloquentem virum magnifacere, et celebrare coepit: et sub praetextu laudum eius, Orationem edidit, qua Saavedram ad vivum expressit, et multorum Hispanorum opera critice recensuit. Oratio illa prodiit in lucem hoc titulo.

Oracion en alabanza de las obras de Don Diego de Saavedra Fajardo. En Valencia por Antonio Bordazar anno 1725, charta quadruplicata.

34. Oratio haec in Maiansium magnam invidiam excitavit, propterea quod prima fuit in Hispania argumenti critici : et nonnulli auctores ibi notati, sunt ex eorum numero, qui fraternitatis consortio cum aliis devincti sunt: ideoque adversus illorum quemlibet nonnihil dicere, licet solum spectet ad criticen literariam, quam vnam Maiansius exercebat; est tamen periculosae plenum opus aleae. Eadem Oratio expuncto vno aut alio auctore, et nonnullis aliis praetermissis, emendatior postea prodiit praemissa Saavedrae Reipublicae literariae, Madridii apud Iohannem Zuñigam anno 1735 et tertium emaculatior apud eundem Zuñigam in Exercitationibus Oratoriis, anno 1739.

[Pg. 29]

intento empezado, que el mismo autor describió en el prólogo de sus Disputationes.

33. Acostumbraba Gregorio Mayans, desde la infancia, a hojear los libros de las librerías para comprar aquellos que más le gustasen, habiendo leído antes algunas líneas en diversos lugares para juzgar de su bondad, porque no tenía ningún varón erudito que le indicase los libros que debía elegir, ni, durante los primeros años de estudio, conocía el uso de las Bibliotecas ya que el mismo nombre de Nicolás Antonio era desconocido en España antes de que él leyese su Bibliotheca que le fue ofrecida por azar. Fortuitamente se encontró con la República Literaria de Diego Saavedra donde vio alabados a los mejores escritores. Desde entonces empezó a alabar y celebrar aquel prudente y elocuente varón y, bajo el pretexto de sus alabanzas, editó la Oración en que representó a lo vivo a Saavedra y examinó críticamente las obras de muchos españoles. Aquella oración salió a luz con este título:

Oración en alabanza de las obras de Don Diego Saavedra Fajardo. En Valencia, por Antonio Bordazar, año 1725, en 4.°

34. Esta Oración excitó gran odio contra Mayans porque fue la primera de tema crítico en España, y algunos autores allí censurados son del número de aquellos que están vinculados con otros en consorcio de hermandad; y por eso escribir contra alguno de ellos, aunque se refiera sólo a la crítica literaria, única que Mayans ejercitaba, es un trabajo lleno de peligros. 28 La misma Oración, borrado uno u otro autor, y añadidos algunos otros que habían sido pasados por alto, apareció después más enmendada, antepuesta a la República Literaria de Saavedra, en Madrid, por Juan Zúñiga, año 1735 y, por tercera vez, más corregida, por el mismo Zúñiga, en Ensayos Oratorios, año 1939.

[Pg. 30]

35. Moris erat in Academia Valentina vt Iuris studiosi e Scholasticorum numero suum eligerent Rectorem (diversum ab eo quem Vrbs Valentia creat vniversis Professoribus et Scholasticis Praefectum cum iurisdictione) cuius Scholastici Rectoris officium erat Theoremata defendere, et curare vt alii idem praestarent. Cum igitur Scholasticus quidam propugnaturus esset, voluit Maiansius, magister eius, vt defenderet explicationem illam litoris maris, quam edidit losephus Averanius, Antecessor Pisanus, Interpretationum Iuris lib. I, cap. 20. Cum autem antagonistae Theorema illud impugnare nescirent; a Grammaticae et Rhetoricae Professoribus quibusdam opem auxiliumque petierunt, et in publico certamine, eorum subscriptionibus, tanquam argumento petito a testimonio Pythagoreo, vsi sunt. Argumentantium magistri, qui tres erant, publicam illam et ridiculam subscriptionum ostentationem pro maximo triumpho ducebant, quasi nefas esset dicere, quod homines Iuris imperiti improbarent. Maiansius vero cuius officium erat eo die, si qua difficultas occurreret, eam explicare propterea quod Theorema propugnabat discipulus eius, verba facere coepit: et vbi primum loqui orsus est, tres illi luris Professores, argumentantium magistri, surrexerunt, et inciviliter abierunt ne Maiansium audirent de proposito argumento disputantem. Idque ei dedit occasionem edendi libellum extemporalem hoc titulo.

Iusti Vindicii Relatio de Disputatione quam habuit in Valentinae Academiae Sacello Gregorius Maiansius, Generosus et Autecessor Valentinus, pro intellectu vero §. est autem 3, Inst. Imperialium de rerum divisione. Cosmopoli (id est Valentiae) apud Liberalem Evangelum (Antonium Bordazar) sub signo Lunae et canum, anno 1725, charta octuplicata.

36. Nimirum Maiansius in huius opusculi frontispicio Lunam sculpere iussit cum lemmate : Alta regebat equos, et

[Pg. 31] 35. Era costumbre en la Universidad valenciana que los estudiantes de Derecho eligieran su rector entre los alumnos (distinto del que nombra la ciudad de Valencia, prefecto con jurisdicción sobre todos, profesores y alumnos) cuyo oficio era defender las proposiciones y procurar que otros cumpliesen lo mismo. Como cierto alumno había de defender las proposiciones, quiso Mayans, su maestro, que defendiese la explicación del litoral del mar, que editó José Averani, 29 catedrático de Pisa, en Interpretationum Iuris, lib.I , cap. 20. Pero como sus antagonistas no sabían impugnar aquella proposición, pidieron ayuda y auxilio a ciertos profesores de Gramática y Retórica, y usaron en la discusión pública de sus censuras como de argumento exigido por un texto de Pitágoras. Los maestros de los impugnadores, que eran tres, juzgaban aquella pública y ridícula ostentación de censuras como supremo triunfo, como si fuera un crimen decir algo que desaprobaban los hombres desconocedores del Derecho. Mayans cuya obligación era, si surgiese alguna dificultad en aquel día, explicarla porque un discípulo suyo defendía las proposiciones, empezó a dirigir la palabra y, apenas había empezado a hablar, aquellos tres profesores de Derecho, maestros de los impugnadores, se levantaron y salieron violentamente para no oír a Mayans que disertaba sobre el tema propuesto. Esto le dio ocasión de editar un librito improvisado con este título:

Iusti Vindicii Relatio de Disputatione quam habuit in Valentinae Academiae Sacello Gregorius Maiansius, Generosus et Antecessor Valentinus, pro intellectu vero § est autem 3, Inst. Imperialium de rerum divisione. Cosmopoli (esto es en Valencia) apud Liberalem Evangelum (Antonio Bordazar) sub signo Lunae et canum, anno 1725, en 8.°

36. En efecto, Mayans mandó grabar en el frontispicio de este opúsculo la luna con esta inscripción: "Elevada gobernaba

[Pg. 32] praeterea tres canes fugientes latrantesque capitibus adversus lunam intentis cum hoc alio lemmate : Saevitque canum latratus in auras: cumque hanc eandem tabulam idem praeposuerit aliquibus aliis opusculis apologeticis; creditus est habere illud symbolum, cum re vera longe aliud sit, videlicet circulus includens Delta, sive lapidem tnangularem cum Paullino lemmate, Omnia et in omnibus Christus, ita vt Christus intra triangulum legatur. Tres illi Iuris Professores iussi fuerunt postea ab Vrbe Valentia, Academiae Patrona, iteratae eiusdem Theorematis propugnationi adesse in desertae praecedentis Disputationis poenam et ignominiam. Atque haec est historiola illius tumultus literarii. Iusti Vindicii Relatio recusa est in Maiansii Epistolis Latinis; et haec vna cum eius Disputationibus Iuris, Hagae Comitum anno 1752. Ex quibus apparet quanta sit Gregorii Maiansii ingenii celeritas, eruditio, et elegantia.

37. Cupiebat Maiansius vitas aliquas conscribere illustrium Hispanorum, in quibus Christianae, Politicae, et literariae vitae ideas optimas exprimeret, adiuncta stili proprietate et elegantia. Ideoque scripsit Vitam Sancti Ildefonsi, quam hoc titulo vulgavit.

Vida de San Ilefonso, Metropolitano de la santa Iglesia de Toledo. En Valencia por Antonio Bordazar anno 1726, charta sedecies plicata.

38. Dedicavit hanc Vitam illustrissimo viro Andreae Orbe et Larreategui, Archiepiscopo Valentino, VIII Cal. Martias eiusdem anni. Quae dedicatio typis iterata est in secunda huius Vitae editione Madridiensi anno 1727, inter Epistolas Morales, Militares, Civiles, et Literarias. Dicitur auctor Vitam hanc tertium edere cupere multo correctiorem, et auctam etiam aliquibus Dissertationibus, in quibus Cixillae Relatio, et multa

[Pg. 33] los caballos" y, además, tres perros huyendo y ladrando con las cabezas levantadas hacia la luna, con esta inscripción: "y se inflama el ladrido de los perros hasta el cielo"; y como esta misma imagen la antepusiese a algunos opúsculos apologéticos, se creyó que tenía aquel símbolo, cuando en verdad es otro muy distinto, es a saber, un círculo incluyendo una delta o piedra triangular, con el lema paulino: Todo y en todos Cristo, de tal manera que Cristo se lee dentro del triángulo. Después, la ciudad de Valencia, patrona de la Universidad, mandó a los tres profesores que asistiesen a la defensa de la misma proposición, repetida, como castigo e ignominia de la disputa precedente abandonada. Y esta es la pequeña historia de aquel tumulto literario. Relatio Iusti Vindicii ha sido reimpresa entre las cartas latinas de Mayans y, juntamente con su disputa, ha sido publicada en sus Disputationes Iuris, La Haya, año 1752. De todo lo cual, aparece cuán grande es la agilidad de ingenio, la erudición y la elegancia de Mayans.

37. Deseaba Mayans escribir algunas vidas de ilustres españoles en que expresase las mejores ideas de la vida cristiana, política y literaria, con propiedad y elegancia de estilo. Por eso escribió la Vida de san Ildefonso, que publicó con este título:

Vida de San Ildefonso, Metropolitano de la santa Iglesia de Toledo. En Valencia, por Antonio Bordazar, año 1726, en 16.°

38. Dedicó esta Vida al ilustrísimo Andrés Orbe y Larreategui, arzobispo de Valencia, el 22 de febrero del mismo año. Esta dedicatoria fue reimpresa en la segunda edicíón de la Vida, en Madrid, año 1727, y en Cartas Morales, Militares, Civiles y Literarias. Se dice que el autor desea editar esta Vida por tercera vez mucho más corregida y aumentada con algunas disertaciones en las que son impugnados como falsos la relación

[Pg. 34] alia monumenta, vt conficta arguentur. Caeteroquin Vita illa scripta est stilo puro, gravi, et eleganti.

39. Anno 1726 et sequentibus, Maiansii Discipuli, alii in Academia Valentina, Iuris lauream obtinere volebant; alii minori sumtu, in Gandiensi. Eam ob caussam vt vtrisque praeesse posset, acceptas Salmanticae et Valentiae Iuris vtriusque laureolas referri curavit in matriculam Doctorum Gandiensis Gymnasii IX Cal. Maias anni 1726 et in vtraque Academia dictavit plusquam quadraginta Recitationes extemporales; praefuitque Iuris laureas accepturis tricies et ter; vigesies et octies in Iure Civili ; quinquies in Canonico, propugnans semper Tractatus a se elucubratos, cum alii solerent alienos. Vna tantum vice defendit alienum, Propugnatore scilicet in Theatrum literarium iam ascendente, et a se orante, vt sibi praeesse vellet.

40. Benedictus XIII, extremo die anni 1726, in Sanctorum catalogum retulit Ludovicum Gonzagam Societatis Iesu. Anno sequenti Iesuitae Valentini festis apparatibus id celebrarunt: atque Hieronymus Iulianus, Praepositus Domui, quam vocant Professam, a Gregorio Maiansio, cuius facultatem Poëticam ipse mirabatur, facile, obtinuit, vt omnia epigrammata Latina, quae publice exponenda erant in Ludovici Gonzagae laudem, ipse solus pangeret. Atque ita factum est, Poëticae Artis peritis Epigrammatum auctorem mirum in modum celebrantibus.

41. Cum apud Ciceronem legisset Gregorius Maiansius, quam facile quis Iurisconsultus posset evadere ; etsi Oratorum Iurisconsultissimo non assentiretur; speravit tamen se paucis annis posse aliquid praestare : quibus si non Ius vniversum, certe bonam Iurisprudentiae partem pertractaret. Itaque animum convertit ad Disputationes Iuris conscribendas: et brevi tempore centum absolvit, ex quibus decem edidit, reliquas promittens, [Pg. 35] de Cixila y otros muchos documentos. 30  Por lo demás, la Vida fue escrita en estilo puro, grave y elegante.

39. Durante el año 1726 y los siguientes, los discípulos de Mayans querían obtener el título de doctor, unos en la Universidad de Valencia, otros, con menos gasto, en la de Gandía. Por esa razón, y para poder presidir en ambas, procuró que los títulos de ambos derechos recibidos en Salamanca y en Valencia, fuesen incluidos en la matrícula de doctores de la Universidad de Gandía el 24 de abril del año 1726, y en ambas Universidades dictó más de cuarenta discursos improvisados y presidió a quienes iban a recibir el doctorado de Derecho 33 veces, 28 de Derecho Civil, 5 de Canónico, defendiendo siempre tratados compuestos por él, cuando otros suelen hacerlo con ajenos. Sólo una vez defendió un tratado ajeno, es a saber, subiendo ya el defensor a la tribuna y rogándole que quisiera presidir.

40. El último día del año 1726, Benedicto XIII canonizó a Luis Gonzaga, de la Compañía de Jesús. Al año siguiente, los jesuitas valencianos lo celebraron con fastuosas fiestas y Jerónimo Julián, prepósito de la casa que llaman profesa, consiguió con facilidad de Mayans, cuya facultad poética admiraba, que compusiera todos los epigramas latinos que habían de ser expuestos públicamente. Así se hizo alabando los conocedores del arte poética al autor de los epigramas.

41. Habiendo leído en Cicerón cuán fácilmente podía llegar cualquiera a jurisconsulto, aunque no asintiese al criterio del mayor abogado de los oradores, Gregorio Mayans esperaba poder aportar algo dentro de pocos años en los que trataría si no todo el derecho, sí al menos una buena parte de la jurisprudencia. Así pues, decidió escribir las Disputationes Iuris y, en poco tiempo, terminó cien, de las que editó diez,  

[Pg. 36] si priores lectoribus gratae essent. Prodierunt illae sub hoc titulo.

Disputationum Iuris liber primus. Valentiae in Edetanis apud Antonium Bordazar anno 1726, charta octuplicata.

42. Dedicavit has Disputationes illustrissimo viro Andreae Orbe et Larreategui, Archiepiscopo Valentino, VII Eidus Martias eiusdem anni. Harum Disputationum Dedicatio et Praefatio leguntur etiam initio libri III Epistolarum. Disputationes autem postea recusae sunt aliquantulum auctiores Hagae-Comitum, anno 1752, sexaginta aliis adiectis. In aversa charta tituli huius operis edidit auctor Epigramma, in quo aliqua de se dixit, idque recusum est Epistolar. lib. V. epist. 5, sed quia pertinet ad eius Vitam literariam, hic repeti debet.

AVCTOR LECTORI.

Vbep Oliva mihi patria est: genuere parentes

Ingenui, clara conditione pares.

Mystica me nutrix non solum vindicat vna.

Vrbs Barchina mihi scire Latina dedit.

Turia quam ante fluit, Sophiae penetravit amorem.

Hic Artis didici prima Elementa boni.

Inde suo accepit Tormis clarissimus alveo

Laurea prima mihi iure in vtroque data.

Haec Schola dat Iuris decora alta: Senatus honorem

Clarandi libros, lustiniane, tuos.

Gandia me gremio suscepit, Iuris honores

Vtriusque mihi largiter accumulans.

Est mihi amica quies; et amicum scribere: duxi

Eegidii calamum facta per alma meum.

[Pg. 37]

prometiendo las restantes si las primeras eran del agrado de los lectores. Salieron con este título:

Disputationum Iuris liber primus. Valentiae in Edetanis apud Antonium Bordazar anno 1726, en 8.°

42. Dedicó estas Disputationes al ilustrísimo Andrés Orbe y Larreategui, arzobispo de Valencia, el 9 de marzo del mismo año. La dedicatoria y el prólogo de estas Disputationes se leen también al principio del libro III de las cartas latinas. Sin embargo, las Disputationes fueron reimpresas ligeramente aumentadas en La Haya, año 1752, añadidas otras sesenta. En el reverso de la página del titulo de esta obra editó el autor un epigrama, en el que dijo algunas cosas de sí mismo, fue reimpreso en las cartas latinas, libro V, carta 5, pero pues pertenece a su vida literaria debe ser repetido aquí.

EL AUTOR AL LECTOR

La fértil Oliva es mi patria; me engendraron padres nobles,

iguales en esclarecida condición.

Muchas nodrizas espirituales me reclaman.

La ciudad de Barcelona me dio el saber latín.


La ciudad que baña el Turia me infundió el amor de la sabiduría.

Aquí aprendí los primeros elementos del arte del bien.

Después el clarísimo Tormes me recibió en su seno

habiéndome dado los primeros títulos de ambos derechos.


Esta Universidad da la insigne cátedra de Derecho; el Consejo

concede el honor de ilustrar tus libros, oh Justiniano.


Gandía me recibió en su gremio concediéndome generosa

los honores de los dos Derechos.


Soy amigo de la tranquilidad, soy amigo de escribir, conduje

mi pluma por los santos hechos de Gil.

[Pg. 38]

Atque Ildefonsi decoravi gesta decenti

Scriptura, quamvis invida turba neget.

Nunc celebris Saavedra magis: lurisque periti

Per me quinque viri multa per ora volant.

Notius est Litus: Civilis notior Artis

Per me cognitio. Plura quid hic referam?

Opprimitur scriptis pluteus, vix sole viginti

Magnos septem orbes conficiente mihi.

Hinc in me rabies. Hinc me non desinit unquam

Dente Theonino carpere Livor edax.

43. Meretur hic legi iucunda historiola. Consideravit Maiansius, apud Valentinos in magna esse aestimatione Professorum Salmanticensium vel nomen solum, et famae suae se consulturum, si ab illis Disputationes suae commendarentur. Scripsit itaque Doctoribus, Matthiae Chafreoni, Primario in Salmanticensi Academia Iuris Canonici Professori, et Simoni Balneario, Institutionum Iustiniani in eadem Academia matutino interpreti, vt Disputationes suas iam excusas, nondum vero editas, legerent; et, si eis placerent, publica commendatiuncula decorarent. Illi autem pro sua humanitate dixerunt, se non aliter id facturos, nisi ipse Maiansius praescriberet non vt auctor modestus, sed vt lector iudiciosus, quae sibi essent dicenda : Quibus cum invitus assensisset; illi epistolas ad se missas subscribentes fecerunt suas : quas cum conferret huius rei nescius Paschalis Sala, Praepositus Valentinus eo tempore famigeratissimus propterea quod inter ceteros Theologiae Professores aliquali ingenii cultura praeditus erat; elato supercilio, pronunciavit, Maiansii Dedicationem, in qua ille Marci Antonii Mureti disertissìmi viri dicendi genus expresserat, esse pedestrem; Chafreonis, eloquentem; Balnearii, loquacem. Ab huiusmodi iudiciis pendere solet studiosi

[Pg. 39]

Y adorné las gestas de san Ildefonso con la

      escritura, aunque la turba insidiosa lo niegue.

Ahora, además, el célebre Saavedra y cinco jurisconsultos

      vuelan, gracias a mí, en muchas bocas.

Más conocida es la ribera, más famoso el conocimiento del arte

      civil gracias a mí. ¿Qué más referiré aquí?

El pupitre es oprimido por los escritos,

      cuando apenas tengo veintisiete años.

De aquí el furor contra mí. De aquí que la envidia voraz

      no deje de denigrarme con acrimonia y malignidad. 31

43. Merece leerse aquí una simpática anécdota. Pensó Mayans que sólo el nombre de los profesores salmantinos gozaba de gran estimación entre los valencianos y que él miraba por su fama si recomendaban sus Disputationes. Así escribió a los doctores Matías Chafreón, catedrático de Derecho Canónico en la Universidad de Salamanca, y Simón de Baños, primer intérprete de las Instituciones de Justiniano en la misma Universidad, para que leyesen sus Disputationes ya impresas pero todavía no salidas a luz y, si les gustaban, las honrasen con una pequeña recomendación. Pero ellos, según su benevolencia, dijeron que no las recomendarían, si Mayans no les prescribiese, no como autor modesto, sino como lector juicioso, las cosas que debían decírsele. Habiendo asentido de mala gana, aquellos hicieron suyas, al firmarlas, las cartas que les habían sido enviadas. Cuando Pascual Sala, desconocedor de tales hechos, pavorde valenciano y famosísimo en aquel tiempo porque, entre los demás profesores de teología, estaba dotado de alguna cultura e ingenio, las sometió a su juicio, levantadas las cejas, sentenció: que la dedicatoria de Mayans, en la que había imitado el estilo del elocuentísimo Marco Antonio Mureto, era prosaica, la de Chafreón elocuente, la de Baños, locuaz. De semejantes juicios suele depender la credulidad del vulgo intelectual. Las dos

[Pg. 40] vulgi credulitas. Vtraque Epistola, et eiusdem operis Praefatio, omnes, elegantissimae, legi possunt in Maiansianis Epistolis, initio libri tertii.

44. Cum Gregorius Maiansius scripsit Orationem, in qua Didacum Saavedram laudavit, reprehensus fuit a nonnullis sincerae critices osoribus propterea quod in illa ausus fuit vituperare aliquorum scripta famigeratissima. Omissa igitur illa Critices parte, quae scriptorum vitia literaria iure notat damnatque ; alio animum convertit, ad laudandum scilicet eos, qui aliqua in re eloquentiam Hispanam adiuverunt, vt quos vitiorum aversione ad verae eloquentiae amorem pertrahere non poterat; virtutum amore alliceret. Praeterea veram Eloquentiae Ideam proponere voluit vt falsa reiiceretur, tumida scilicet, metaphorica, et inepta, Latinis Gallicisque vocibus, et locutionibus deformata, quae tunc praevalebat. Iccirco edidit huius argumentì Orationem.

Oracion que exhorta a seguir la verdadera idea de la Eloquencia Española. En Valencia por Antonio Bordazar, anno 1727, charta quadruplicata.

45. Dedicavit eam Archiepiscopo Valentino Andreae Orbe et Larreategui recens electo supremi Castellae Senatus Gubernatori, VIII Cal. Iulias eiusdem anni : quae Dedicatio recusa est inter Epistolas Morales, Militares, Civiles, et Literarias. Oratio vero prelo iterum commissa fuit Lugduni sumtibus fratrum Deville et Chalmette vna cum Epistolis Nicolai Antonii, Antonii Solisii, et Christophori Crespi de Valdaura anno 1733, tertium Madridii apud Iohannem Zuñigam anno 1737 in Originibus linguae Hispanae aliquantulum emendatius; ac denique multo limatius Madridii in Exercitationibus Oratoriis anno 1739.

[Pg. 41]

cartas y el prólogo de la misma obra, todos elegantísimos, pueden leerse en las cartas latinas de Mayans, al principio del libro tercero.

44. Cuando Gregorio Mayans escribió la Oración en que alabó a Diego Saavedra, fue censurado por algunos enemigos de la crítica sincera porque se había atrevido a censurar los famosísimos escritos de algunos. Omitida, pues, la parte de la crítica que señala y condena con razón los vicios literarios de los escritos, se orientó a otro fin, es a saber, a alabar a aquellos que aumentaron en algún aspecto la elocuencia española para atraer por el amor de las virtudes a quienes no había podido arrastrar al amor de la verdadera elocuencia por el odio de sus defectos. Además, quiso proponer la verdadera idea de la elocuencia para que fuese rechazada la falsa, es decir, la hinchada, metafórica e inepta, deformada por voces latinas y francesas, que entonces prevalecía. Por esta razón publicó la oración de este asunto:

Oración que exhorta a seguir la verdadera idea de la Eloquencia Española. En Valencia, por Antonio Bordazar, año 1727, en 4.°

45. La dedicó al arzobispo de Valencia, Andrés Orbe y Larreategui, recientemente nombrado Gobernador del Supremo Consejo de Castilla, el 24 de junio del mismo año. Dedicatoria que fue reimpresa en Cartas Morales, Militares, Civiles y Literarias. Pero la Oración fue entregada de nuevo a la prensa en Lyon, a expensas de los hermanos Deville y Chalmette, juntamente con las cartas de Nicolás Antonio, de Antonio Solís y Cristóbal Crespí de Valdaura, en el año 1733 ; también, algo más enmendada, en Madrid, por Juan Zúñiga, en 1737, en Orígenes de la legua española, y, finalmente, mucho más pulida en Madrid, Ensayos Oratorios, año 1739.

[Pg. 42]

46. Cum mense septembri anni 1727 Madridii esset Maiansius vna cum Patre suo, quia Comite Oropesae sibi solvi volebat magnam pecuniae summam, quam ei mutuam dederat; significavit vir cl. Iosephus Bermudezius se legere velle Sancti Ildefonsi Vitam, itaque Maiansius in eius amici gratiam eam recudi iussit ibidem octuplicata charta, apud Iosephum Marin, etiamsi libelli frontispicium Valentiam praeferat apud Antonium Bordazar. Dedicavit eam Maiansius Hispaniarum Regi Philippo V, per manus illustrissimi viri Andreae Orbis et Larreategui, perinde quasi vtraque Epistola Valentiae data fuisset XVIII Cal. Septembreis memorati anni 1727, ambae Epistolae leguntur inter Morales, Militares, Civiles, et Literarias.

47. Antonium Bordazarem valde amavit Gregorius Maiansius ob eximiam probitatem, subtile ingenium, iudicium rectum, et typographicae artis peritiam non vulgarem. Is cum a Maiansio petiisset vt suam Orthographiam Hispanam sibi exponeret, et ille annuisset; libenter eum audivit, et in scripta redegit quae ab eo acceperat, vsus tamen iudicio et dicendi genere suo, quod, antea quam cum Maiansio communicaret, metaphoricum erat et floridum ; postea vero purius maturiusque. Cumque libellum suum absolvisset, Aristarchi sui censurae se tradidit, qui, eiusdem argumenti libros aliquos Bordazari largiens, iussit vt a se paullo ante scripta contraheret, et nova illa librorum doctrina magis illustraret: quod egregie praestitit Bordazar, in duabus aut tribus rebus a Maiansio dissentiens, adhaerens scriptoribus, quos ab eo acceperat, Mathaeo scilicet Alemano, Gundisalvo Correae, aliisque similibus. Hoc tamen impedimento non fuit quo minus Gregorius Maiansius Orthographiam Bordazaream laudaret docta et eleganti Epistola scripta VIII Cal. Maias anni 1728. Quin etiam effecit, vt Thomas Navarrus, Praepositus Valentinus, opusculum illud probaret ex Ordinarii Ecclesiastici delegatione Censoriam Epistolam subscribens pridie

[Pg. 43] 46. Estando Mayans en Madrid juntamente con su padre, en septiembre de 1727, porque quería cobrar del conde de Oropesa una gran suma de dinero que le había prestado, 32 le indicó el ilustre José Bermúdez su deseo de leer la Vida de san Ildefonso. Así Mayans, en atención a su amigo, mandó reeditarla allí, en 8.°, por José Marín, aunque el frontispicio del libro indique por Antonio Bordazar. Mayans la dedicó a Felipe V, rey de España, por medio del ilustrísimo Andrés Orbe y Larreategui, del mismo modo que las dos cartas fueron datadas en Valencia el 15 de agosto del citado año 1727, ambas se leen en las Morales, Militares, Civiles y Literarias.

47. Gregorio Mayans apreció mucho a Antonio Bordazar por su eminente honradez, sutil ingenio, recto juicio y gran pericia tipográfica. Habiendo pedido éste a Mayans que le expusiera su Ortografía Española y habiendo aquél aceptado, lo oyó con gusto y redactó por escrito las cosas que había oído siguiendo su criterio y su estilo que, antes de comunicarse con Mayans, era metafórico y florido, pero después más puro y sazonado. Cuando hubo terminado su libro, lo entregó a la censura de su Aristarco 33 que, facilitándole algunos libros del mismo asunto, le mandó resumiese lo anteriormente escrito y ampliase las novedades con la doctrina de los libros; lo que cumplió excelentemente Bordazar, disintiendo de Mayans en dos o tres cosas y asintiendo a los escritores que de él había recibido, es a saber, Mateo Alemán, Gonzalo Correas y otros semejantes. Sin embargo, esto no fue impedimento para que Gregorio Mayans alabase la Ortografía de Bordazar en una docta y elegante carta, escrita el 24 de abril del año 1728. Más aún, hizo que Tomás Navarro, pavorde valenciano, aprobara aquel opúsculo por delegación del ordinario eclesiástico firmando una carta censoria el día 30 de abril del mismo año, [Pg. 44] Cal. Maias eiusdem anni, quae Epistola legitur inter Morales, Militares, Civiles, et Literarias. Praeterea ipsius auctoris rogatu, qui Typographis opus suum offerre voluit, festivam amoenamque Dedicationem scripsit Maiansius, cuius initium Bordazar omisit ob nimium leporem, substituitque aliud vsque ad illa verba, Tales son.

48. Cupiens Maiansius vt Orthographia illa invalesceret, misit eam plurimis amicis, tanquam opus Bordazaris, vti profecto erat, et nominatim Iosepho Pardo de Figueroa, postea Marchioni Vallis vmbrosi in Regno Limensi, qui literatorum amator videri volebat. Hic tamen suspicatus fuit Orthographiam non esse Bordazaris, sed Maiansii, fortasse ob similitudinem opinionum. Et perinde ac sibi res esset certissima, ita se habere asseveravit Benedicto Feiiooni, Monacho Benedictino famigeratissimo, cui Pardus Orthographiam misit, hortans eum vt adversus illam scriberet, se sufficiente editionis sumtus. Bordazar eodem tempore eidem Feiiooni Orthographiam miserat; eiusque responsum mirifice laudans Orthographicum illud systema, seorsim prelo commisit, et praeterea praeposuit eiusdem Orthographiae editioni secundae, legiturque etiam inter Epistolas Morales, Militares, Civiles, et Literarias.

49. Interea vero Benedictus Feiioo, inscius editionis Epistolae suae ; vt Iosephi Pardi occultam petitionem calore aliquo reiiceret; respondit ei, Maiansium etiam scripsisse sibi suam esse Orthographiam; additque, se illam despicare, ac proinde nolle adversus eam scribere.

50. Dum in hoc statu res essent, Salvator Magnerius Orthographiam evulgavit, in qua Bordazareum systema impetiit. Sed Bordazar Orthographia sua iterum in lucem emissa anno 1730, adiuncta docta lepidaque Apologia, eius conatus profligavit. Hanc editionem iussu Regii Castellae Senatus comprobavit Gregorius Maiansius Censoria Epistola Valentiae data VII

[Pg. 45] que se lee en Cartas Morales, Militares, Civiles y Literarias. Además, a ruegos del mismo autor, que quiso ofrecer su obra a los tipógrafos, Mayans escribió una jovial y amena dedicatoria, cuyo principio omitió Bordazar por el excesivo donaire y lo sustituyó por otro hasta las palabras Talen son.

48. Deseando Mayans que aquella Ortografía prevaleciese, la envió a muchos amigos como obra de Bordazar, como en efecto era, y personalmente a José Pardo de Figueroa más tarde marqués de Valleumbroso en el reino de Lima, que quería parecer amante de las letras. Sin embargo, éste sospechó que la Ortografía no era de Bordazar, sino de Mayans, quizás por la semejanza de sus opiniones. En consecuencia, como si se tratara de un asunto certísimo, así lo aseguró a Benito Feijoo, monje benedictino, famosísimo, a quien Pardo envió la Ortografía, exhortándole a que escribiese contra ella y ofreciéndose a pagar los gastos de la edición. Al mismo tiempo, Bordazar había enviado la Ortografía a Feijoo y había impreso por separado su respuesta en que alababa maravillosamente aquel sistema ortográfico y, además, la antepuso a la segunda edición de la Ortografía y también se lee en Cartas Morales, Militares, Civiles y Literarias.

49. Entre tanto Benito Feijoo, desconocedor de la edición de su carta, para rechazar con ardor la secreta petición de José Pardo, le respondió que también Mayans le había escrito era suya la Ortografía, y añadió, que él la despreciaba y, en consecuencia, no quería escribir contra ella.

50. Estando las cosas en esta situación, Salvador Mañer publicó una Ortografía en la que atacó el sistema de Bordazar. Pero Bordazar, habiendo reeditado su Ortografía en el año 1730, añadida una docta e ingeniosa Apología, desbarató sus intentos. Gregorio Mayans aprobó esta edición por orden del Real

[Pg. 46] Eidus Octobreis anni 1730 et postea recusa fuit inter laudatas Epistolas.

51. Illo tempore ipsum Benedicti Feiioonis Responsum Pardo missum in Salvatoris Magnerii non solum aures, sed et manus etiam, pervenit: cumque is acris esset Feiioonis insectator, apud Franciscum Rodam Bibliothecarium Regium, illud deposuit, eiusque notitiam evulgavit, vt factis ostenderet, eundem eodem tempore, eandem Orthographiam, putantem esse Bordazaream, tanquam perfectissimam laudasse ; credentemque esse Maiansii, tanquam rem nullius momenti despexisse. Hoc Gregorius Maiansius nihili fecisset, nisi Benedictus Feiioo per immemoriam, vt credere par est, addidisset in epistola ad Iosephum Pardum, ipsum Maiansium scripsisse sibi Orthographiam esse suam. Quod longissime a veritate aberat. Hinc magnae contentiones excitatae. Nam Gregorius Maiansius, Latina Epistola Olivae data Cal. Septembribus anni 1731, graviter conquestus est cum Feiioone de falso testimonio; et ab eo humaniter petiit, vt ingenue et publice fateretur nihil eiusmodi a Gregorio Maiansio sibi scriptum fuisse. Sin aliter ei placeret, aeque animo ferret evulgationem Latinae Epistolae vna cum aliquibus animadversionibus Hispana lingua scriptis, in quibus Maiansius notaverat aliquot eius errores. Benedictus Feiioo candide respondit se credidisse Gregorium Maiansium esse verum auctorem Orthographiae, quia ita sibi scripserat eques in Regia degens (is erat Pardus) et idem sibi visum fuisse ob praeiudicium ignorantiae Typographorum Hispaniae: atque epistolam suam finivit, Maiansio permittens facultatem edendi illam, quam Oveti dedit III Eidus Octobreis anni 1731. Qua facultate vtens Maiansius, eam evulgavit adiuncto responso suo, in quo Feiiooni gratias egit ob animi candorem ; ostenditque nullo modo se commotum fuisse ob contrarium Feiioonis iudicium. Nam velle suum cuique

[Pg. 47] Consejo de Castilla en una carta censoria fechada en Valencia el 9 de octubre del año 1730 y después fue reeditada en las mencionadas cartas.

51. Por esas fechas, la respuesta de Benito Feijoo enviada a Pardo llegó no sólo a oídos de Salvador Mañer, sino a sus manos y, como éste era agrio censor de Feijoo, la depositó en casa de Francisco Roda, bibliotecario real, y divulgó su noticia para mostrar con hechos que aquél había alabado como perfectísima la misma Ortografía creyéndola de Bordazar, y, al mismo tiempo, la había despreciado como de ninguna importancia creyéndola de Mayans. Nada hubiera hecho a esto Gregorio Mayans si Benito Feijoo por olvido, como conviene pensar, no hubiera añadido en la carta a José Pardo que el mismo Mayas le había escrito que la Ortografía era suya. Lo cual estaba muy lejos de la verdad. De aquí surgieron grandes tensiones. Porque Gregorio Mayans en carta latina, fechada en Oliva el 1 de septiembre de 1731, se quejó gravemente a Feijoo de falso testimonio y le pidió con afabilidad que confesara ingenua y públicamente que nada semejante le había escrito Gregorio Mayans. En caso contrario debería soportar con serenidad la publicación de la carta latina junto con otras advertencias escritas en lengua española, en las que Mayans había notado algunos de sus errores. Benito Feijoo respondió con sinceridad que había creído que Gregorio Mayans era el verdadero autor de la Ortografía, porque así se lo había escrito un caballero residente en la Corte (éste era Pardo) y lo mismo le había parecido a él a causa del prejuicio de la ignorancia de los impresores de España, y terminó dando permiso a Mayans para editar la carta fechada en Oviedo el 13 de octubre de 1731. Usando de esta facultad, Mayans la publicó, habiendo añadido su respuesta, en la que daba las gracias a Feijoo por la ingenuidad de su espíritu y mostró que de ningún modo se había conmovido por el juicio

[Pg. 48] est, nec voto vivitur vno. Hanc epistolam dedit Maiansius Valentiae VII Eidus Novembreis anni 1731 qui potuisset aliam eiusdem Feiioonis epistolam edere, in qua vt Maiansiì gratiam retineret, nianifestius dictum suum retractavit; sed vir magnanimus noluit esse rigidus exactor alienae satisfactionis.

52. At non ita se gerebat Salvator Magnerius qui, Madridii VIII Cal. Decembreis memorati anni, epistolam scripsit, ediditque, qua ab eodem Maiansio scire volebat Feiioonis contraria facta ne inter illos esset reconciliationi locus ; atque ita iniretur certamen literarium, quod homines pravissimi fovebant, expectabantque. Maiansius vero ne iurgium amicabiliter finitum suscitaret, noluit Magnerio rescribere publice, sed privatim, nec affirmans, nec negans Feiioonis dicta contraria ; sed Magnerium dimittens ad ipsius Feiioonis epistolam. Tunc Magnerius Maiansianam Epistolam evulgavit adiuncto responso a se dato Madridii eodem anno IX Cal. Ianuarias.

53. Ex eo tempore Benedictus Feiioo, idem qui largiter Gregorium Maiansium laudaverat in suo Theatro Critico Vniversali (Hunc titulum ille operibus suis criticis praefixit) occulte eundem reprehendere coepit in privatis sermonibus, et eundem verbis tantum non expressis designavit Epistolarum, quas ipse eruditas nominavit, libro II, epistola 6, vbi exemplo suo, Rhetoricae inutilitatem probare conatus fuit, quam idem ait, se puerum praegustasse, decem aut duodecim lectionibus. Feiioonis asseclae etiam ex eo tempore Gregorio Maiansio perpetuum bellum indixerunt, quod vir fortissimus neque despicientia, neque animi aequanimitate, neque constanti silentio evitare potuit. Sed Gregorio Maiansio nihil vnquam obstitit quo minus rem literariam, [Pg. 49] contrario de Feijoo. Porque cada uno tiene su parecer y no se vive con un único criterio. Mayans publicó esta carta en Valencia el 7 de noviembre de 1731 y hubiera podido editar otra carta del mismo Feijoo en la que, para conservar la amistad de Mayans, retractaba más claramente su sentencia, pero el magnánimo varón no quiso ser riguroso ejecutor de ajena satisfacción.

52. No se comportaba así Salvador Mañer que, en Madrid, el 24 de noviembre de dicho año, escribió y publicó una carta por la que quería saber del mismo Mayans los hechos contradictorios de Feijoo para que no hubiese lugar a la reconciliación, y así se iniciase una contienda literaria que hombres malvados fomentaban y deseaban. Pero Mayans, para no suscitar una querella amigablemente resuelta, no quiso responder a Mañer públicamente sino en privado, ni afirmando, ni negando las afirmaciones contradictorias de Feijoo, sino remitiendo a Mañer a la carta del mismo Feijoo. Entonces Mañer publicó la carta de Mayans, habiendo añadido su respuesta, dada en Madrid el 24 de diciembre del mismo año. 34

53. Desde entonces Benito Feijoo, que había alabado generosamente a Gregorio Mayans en su Teatro Crítico Universal (este título antepuso él a sus trabajos críticos), empezó a reprenderle ocultamente en conversaciones privadas y a él designó, aunque no con palabras explícitas, en las Cartas que él mismo llamó eruditas, libro II, carta 6, donde intenta demostrar la inutilidad de la Retórica con su propio ejemplo, que dice aprendió de niño en diez o doce lecciones. Los secuaces de Feijoo también declararon perpetua guerra a Gregorio Mayans desde entonces que el animoso varón no pudo evitar con el desprecio ni con la ecuanimidad de ánimo, ni con el constante silencio. Pero nada impidió a Gregorio Mayans promover las

[Pg. 50] quantum posset, promoveret, vt omnis eius vitae progressus luculenter ostendit.

54. Inter Statum Ecclesiasticum Regnorum Castellae et Legionis ac Monachos Hieronymianos Regii Coenobii B. Laurentii Scorialensis magna erat controversia anno 1728 in qua illi contendebant, se habere libertatem excudendi Ecclesiasticos libros; hi privilegium eorum edendorum vendendorumque obtendebant. Ea de re ab Status Ecclesiastici Procuratoribus consultus fuit cl. vir Iosephus Bermudezius, celeberrimus pragmaticus, qui perquam diligenter scripsit Maiansio vt Statui Ecclesiastico suppetias ferret : quod egregie praestitit. Nam Antonium Bordazarem, Hispanorum Typographorum Principem, armavit : qui si in illius negotii directione omnino liber fuisset, ac res non fuisset acta per Procuratores, qui res Typographicas non intelligebant, fortasse Status Ecclesiasticus victor evasisset. Sed quae Bordazar suggerebat distincte et clare, proferebantur confuse et obscure. Iccirco aliorum inertiam pertaesus, exhibuit tandem Bordazar anno 1732 ideam chartae hispanae, literarum omnis generis et pretiorum singulorum librorum ad Ecclesiasticos vsus pertinentium: sed licet re ipsa dedit experimenta innegabilia; tamen quia ei deerat auctoritas, nihil efficere potuit, perinde quasi rem proponeret impossibilem. Itaque Status Ecclesiasticus Castellae et Legionis immanibus pretiis libros emit extra Hispanianl excusos, quos modicis comparare posset in Hispania impressos multo elegantius, vt ostendunt formae a Bordazare exhibitae.

55. Forte contigit vt Stephanus Bernardus Yañez, Corio Valentinae Paroeciae B. Martini, III Cal. Iunias anni 1728, Orationem haberet Carcaxentii in laudem sanctissimi Corporis Christi. Is igitur discipulatus iure (nam quamvis erat Curio, Academiam Maiansii frequentabat) ab illo petiit, vt eam ederet commendaretque. Sed cum vir sapiens Curionem hominem

[Pg. 51] letras, en cuanto pudiese, como demostró muy bien todo el desarrollo de su vida.

54. Entre los eclesiásticos de los reinos de Castilla y de León y los monjes jerónimos del Real Monasterio de San Lorenzo del Escorial hubo una gran controversia en el año 1728, en la que aquéllos pretendían tener libertad para imprimir libros eclesiásticos y éstos pretextaban el privilegio de editar y venderlos. Sobre tal asunto fue consultado por los procuradores del estado eclesiástico el ilustre José Bermúdez, celebérrimo pragmático, quien con gran diligencia escribió a Mayans que aportase su ayuda al estado eclesiástico; lo que cumplió excelentemente. Así abasteció a Antonio Bordazar, el primero de los impresores españoles, el cual, si hubiera sido completamente libre en la dirección de aquel negocio y el asunto no hubiera sido tratado por procuradores que ignoraban los asuntos tipográficos, hubiera salido vencedor. Pues lo que Bordazar sugería distinta y claramente, lo presentaban confusa y oscuramente. Por ello, hastiado de su inercia, Bordazar mostró en el año 1732 su idea sobre el papel español, todo género de letras y los precios de cada uno de los libros relativos a los usos eclesiásticos, pero, aunque dio realmente pruebas innegables, porque le faltaba autoridad, nada pudo lograr, como si hubiera propuesto una cosa imposible. Así el estado eclesiástico de Castilla y de León compra a precios desmesurados los libros impresos fuera de España que podrían adquirir módicamente impresos en España con mayor elegancia, como prueban los ejemplos exhibidos por Bordazar.

55. Sucedió que el 30 de junio de 1728 pronunciase en Carcagente una Oración en honor del Santísimo Cuerpo de Cristo Esteban Bernardo Yáñez, curial de la parroquia valenciana de San Martín. Éste, por razones de su discipulado (pues, aunque era curial, frecuentaba la clase de Mayans) le pidió que

[Pg. 52] bonum et simplicem, at parum doctum, laudare vt bonum Oratorem non auderet; nonis Iuniis eiusdem anni Bordazaris nomine Dedicationem scripsit satis festivum ob sententiarum ambiguitatem.

56. Michaël Giner, Ludimagister Morellanus, scripserat Prosodiam. Hanc emendavit et adauxit Dominicus Nìñerola et Tena, ibidem Grammatices atque Rhetorices Professor; qui, cum eam edere vellet, ab Ordinario Ecclesiastico impetravit vt Maiansio delegaret Censoris partes. Ea de caussa Maìansius Prosodiam illam approbavit III Nonas Decembreis anni 1728.

57. IV Eidus eiusdem mensis iussu Regii Castellae Senatus probavit Theophilum renovatum a Daniele Galtier Bitterensi, vtriusque Iuris Professore in Academia Tholosana, quem ipse effecit vt Valentinae Academiae Antecessores eligerent, vt studiosa legum iuventus facilius disceret Iustinianei Iuris Elementa. Quod acri contentione, sed maiori arte praestitit. Nam cum reliqui Iuris Professores id nollent, prae omnibus repugnante Iohanne Baptista Ferrerio, Praeposito Valentino, Maiansius eis suasit vt se atque Ferrerium arbitros eligerent; cui propositioni curo illi consensissent, existimantes vnumquemque in consilio suo permansurum, facilius unum Maiansius quam omnes vicit. Atque ita liber ille in adolescentium vtilitatem Valentiae recusus fuit typis Antonii Balle anno 1728. charta quadruplicata. Maiansii Epistola Censoria iterum prodiit in lucem publicam in IV libro epistolarum.

58. Valentiae moris est in Oratorio Congregationis Nerianae Iesu Christi Natalem celebrare Oratiuncula, quam puer aliquis habere solet. Cum igitur hae partes mandatae essent Iohanni Antonio Maiansio tunc decenni, et optimae spei puello, frater eius Gregorius ei tradidit Oratiunculam in qua Sanctum Leonem

[Pg. 53] la imprimiera y la recomendara. Pero como Mayans juzgase al curial hombre bueno y simple pero no docto, no se atrevió a celebrarlo como buen orador; escribió el 5 de junio del mismo año, en nombre de Bordazar, una dedicatoria bastante ingeniosa a causa de la ambiguedad de las frases.

56. Miguel Giner, maestro de escuela de Morella, había escrito una Prosodia. Domingo Niñerola y Tena, profesor de Gramática y Retórica en la misma ciudad, la enmendó y aumentó, y como quería editarla pidió al ordinario eclesiástico que delegara en Mayans la misión de censor. Por esa razón, Mayans aprobó aquella Prosodia el 3 de diciembre de 1728.

57. El 10 del mismo mes, por mandato del Real Consejo de Castilla, aprobó Theophilus renovatus por Daniel Galtier, de Beziers, profesor de los dos Derechos en la Universidad de Toulouse, que Mayans hizo elegir a los catedráticos de la Universidad valenciana para que los jóvenes estudiantes de Derecho aprendiesen los elementos del Derecho de Justiniano. Lo que consiguió con agudas discusiones, pero con mayor habilidad. Pues, como los demás profesores de Derecho no lo quisiesen, oponiéndose especialmente Juan Bautista Ferrer, pavorde valenciano, Mayans les persuadió para que eligiesen árbitros a él y a Ferrer; y, como asintiesen a esta proposición juzgando que cada uno permanecería en su criterio, más fácilmente venció Mayans a uno solo que a todos. Así aquel libro fue reeditado para uso de los jóvenes en Valencia, tipografía de Antonio Balle, año 1728, en 4.° La carta aprobatoria de Mayans apareció de nuevo a luz pública en el libro cuarto de sus Cartas Latinas.

58. Es costumbre en Valencia celebrar en el Oratorio de la Congregación de San Felipe Neri la Navidad de Jesucristo con una oracioncilla que un niño suele recitar. Pues, como se hubiese encargado este cometido a Juan Antonio Mayans, entonces de diez años y niño de máximas esperanzas, su hermano

[Pg. 54] imitari voluit. Eam inscio auctore edidit Antonius Bordazar, Valentiae anno 1728, charta octuplicata, et recusa postea fuit Madridii in Exercitationibus Oratoriis, anno 1739.

59. Per ea tempora Maiansius in eiusdem fratris sui gratiam quotidie ad verbum interpretabatur Hispane bina Alciati Emblemata vt ille ea mandaret memoriae suae.

60. Maiansiana Familia in Olivensi Fratrum Franciscanorum Coenobio sepulturam habet, et sacellum dicatum Conceptioni Virginis Mariae. Vt igitur Gregorius Maiansius pietatem suam erga Dei genitricem ostenderet, Orationem edidit hoc titulo.

La Concepcion purissima de la Virgen Maria madre de Dios. Oracion impressa en Valencia por Antonio Bordazar anno 1729, chanta octuplicata.

61. Haec Oratio emendatius recusa est Madridii in Exercitationibus Oratoriis, anno 1739. Eius scopus est probare Virginis Mariae Conceptionem fuisse immaculatam. Dictio pura et emendata: dicendi character, sublimis, et graviter ornatus est.

62. Cum in Regno Valentiae grassarentur Medici sanguinarii, et Gregorius Maiansius cuperet ut Hippocratis doctrina praevaleret; in publicam lucem emisit, etsi nomine suo occultato, huius libelli versionem.

El Mundo engañado por los falsos Medicos. Discursos del Doctor Iosef Gazola Verones, Medico Cesareo, i Academico Aletofilo: obra postuma traducida fielmente del Toscano. En Valencia por Antonio Bordazar, anno 1729, octuplicata charta.

63. Hic libellus, qui revera est satyra aculeata adversus malos Medicos, dedicatus fuit bonis Medicis, et a Gregorio Maiansio, cuius est etiam Praefatio, iussu Regii Castellae Senatus

[Pg. 55] Gregorio le entregó la oracioncilla en que quiso imitar a San León Magno. Antonio Bordazar la editó, sin nombre de autor, en Valencia, año 1728, en 4 °, y fue reeditada después en Madrid, año 1739, en Ensayos Oratorios.

59. Por aquellos tiempos Mayans traducía literalmente en español, para el mismo hermano suyo, dos emblemas de Alciato cada día para que los aprendiese de memoria.

60. La familia Mayans tiene su sepulcro en la iglesia de los hermanos franciscanos en Oliva y una capilla dedicada a la Concepción de la Virgen María. Gregorio Mayans, para manifestar su amor a la madre de Dios, editó una oración con este titulo:

La Concepción purissima de la Virgen María madre de Dios. Oración impressa en Valencia por Antonio Bordazar, año 1729, en 8.°

61. Esta oración fue impresa, corregida, en Madrid, en Ensayos Oratorios, año 1739. Su fin es probar que la Concepción de la Virgen María fue inmaculada. La dicción pura y correcta, el estilo es sublime y adornado con gravedad. 35

62. Como en el Reino de Valencia triunfaban unos médicos sanguinarios y Gregorio Mayans deseaba que se impusiera la doctrina de Hipócrates, dio a luz pública, aunque oculto su nombre, la traducción de este librito: 36

El mundo engañado por los falsos médicos. Discursos del doctor Josef Gazola, veronés, médico cesáreo i académico aletofilo; obra póstuma traducida fielmente del toscano. En Valencia por Antonio Bordazar, año 1729, en 8 °

63. Este librito, que ciertamente es una sátira mordaz contra los malos médicos, fue dedicado a los buenos médicos y aprobado por Gregorio Mayans, de quien es también el prólogo, por orden del Real Consejo de Castilla el 1 de marzo de

[Pg. 56] approbatus fuit Cal. Martiis anni 1729, vt videre est in Epistolis Moralibus, Militaribus, Civilibus, et Literariis. Accuratius postea recusus fuit Valentiae apud Antonium Balle, anno 1733, charta etiam octuplicata, adiuncto Dialogo Equitis Petri Mexiae, in quo de Medicis habetur sermo: et cum hoc additamento dicatus fuit cl. viro Iosepho Bermudezio, Regii Castellae Senatus Consiliario, Dedicationem subscribente librario quodam mercatore, X Cal. Martias anni 1733 quae Dedicatio inserta est Epistolarum   Hispanarum collectioni a Maiansio editae. In huius libelli versione nonnullis in locis aliqui auctoris errores emendati sunt; quia sine illorum correctione opusculum illud in Hispania in lucem publicam proferre non licuisset. Medicinam illo tempore profitebatur Iosephus Arnau, doctor Valentinus: et statim ac inaudivit libellum illum Gazolae publicatum iri; librario, qui editionis sumtus suffecerat, obtulit, se illos ei restituturum adiectis praeterea quinquaginta libris Valentinae monetae, modo omnes excussos libros sibi traderet igni consumendos, ne libellus ille lucem publicam videret. Timebat scilicet ille Medicus ne suorum librorum venditio impediretur. Adeo vehemens esse solet imaginationis vis.

64. Anno 1730 XIX Cal. Ianuarias Iuris Civilis praeposituram petiturus Maiansius, meritorum faciendi gratia publice propugnanda proposuit Theoremata de Vsufructu, itemque de Vsufructu earum rerum quae vsu consumuntur, vel minuuntur:

De his quae Poenae caussa relinquuntur: De his quae sub modo legata, vel fideicommissa relinquuntur: De Adsignatione libertorum : De eo cui libertatis caussa bona addicuntur. Quibus fortiter propugnatis ac ceterorum competitorum Theorematis validissime impugnatis more suo; VI Cal. Ianuarias eiusdem mensis forte sibi oblatam legem Christi de edendo extemporaliter et eruditissime explicavit. Sed licet reliquos omnes praepositurae competitores longe antecelleret ingenio, doctrina, et

[Pg. 57] 1729, como se ve en Cartas Morales, Militares, Civiles y Literarias. Más cuidadosamente fue reimpreso en Valencia, por Antonio Balle, en el año 1733, también en 8.°, añadido el Diálogo del caballero Pero Mexia, en el que se trata de los médicos, y con esta adición fue dedicado al ilustre José Bermúdez, consejero del Real Consejo de Castilla, firmando la dedicatoria cierto librero el 20 de febrero de 1733 ; dedicatoria que está incluida en la colección de cartas españolas editada por Mayans. En la traducción de este libro algunos errores del autor fueron enmendados en ciertos lugares, porque sin su corrección aquel opúsculo no se hubiera permitido sacarlo a luz pública en España. Ejercía, en aquel tiempo, la medicina José Arnau, doctor valenciano, y tan pronto como oyó que iba a ser publicado el libro de Gazola ofreció al librero que había pagado la edición restituir los gastos, además de cincuenta libras valencianas, si le entregaba todos los libros impresos para quemarlos y que aquel libro no viese la luz pública. Es decir, aquel médico temía que impidiera la venta de sus libros. 37 Tan grande suele ser la fuerza de la imaginación.

64. El 14 de diciembre de 1729, Mayans, que iba a oponerse a la pavordía de Derecho Civíl, 38 para hacer méritos, presentó las proposiciones de usufructu que debían ser defendidas públicamente y, asimismo, de usufructu earum rerum quae usu consumuntur vel minuuntur, De his quae Poenae caussa relinquuntur, De his que sub modo legata vel fideicommissa relinquuntur, De adsignatione libertorum, De eo cui libertatis caussa bona addicuntur. Defendidas con fortaleza e impugnadas con eficacia, según su costumbre, las proposiciones de sus competidores, el día 27 del mismo mes de diciembre explicó improvisada y muy eruditamente legem Christi de edendo que por suerte le había tocado. Pero, aunque superaba con mucho a todos los demás opositores a la pavordía en ingenio, doctrina, [Pg. 58] assiduitate, ac dexteritate docendi ; tulit tamen repulsam ab Vrbe Valentia, eius Gymnasii Patrona, suffragium pro illo ferentibus duobus eius Vrbis Advocatis, Iohanne Baptista Borrullio, Iosephi fratre, et Salvatore Lupo, quibus accessit Blasius Ioverius vices iussumque gerens Correctoris Vrbis Salvatoris Pinedae, reliquis omnibus Rectoribus in alia euntibus pridie Nonas Februarias anni 1730, ex quo die constituit Maiansius illi Vrbi vale dicere, studiis in vtilitatem publicam per quietiorem viam directis.

65. Quantum fuerit ingenium Antonii Bordazaris vel ex eo patet quod cum Latinam linguam non didicisset; ex cognatione tamen et collatione cum Hispana, filia sua, illam intelligeret. Ideoque ausus fuit Hispana lingua scribere Orthographiam Latinam fixe aptatam frequenti vsui antiquorum Latinorum, et eruditorum recentium. Quam Orthographiam Gregorius Maiansius, esti Bordazarei consilii non fuisset auctor; opusculo tamen inspecto, non solum effecit vt Thomas Navarrus Praepositus Valentinus iussu Iudicis Ecclesiastici illud probaret, Censoriam subscribens Epistolam V Cal. Apriles anno 1730, sed ipse etiam lepide laudavit memoratum opusculum epistola ad Auctorem data IV Nonas Maias eiusdem anni, quae recusa est inter Epistolas Morales, Militares, Civiles, et Literarias.

66. Cl. Viri Didaci Saavedrae Respublica Literaria, opus est ingeniosum, eloquens, et vtile propter nonnullorum scriptorum notitiam criticam: edita fuit mendosissime a Melchiore de Fonseca et Almeida sub nomine ficti scriptoris Claudii Antonii de Cabrera, hoc praemisso titulo, Juicio de Artes i Ciencias (hoc est, Iudicium Artium et Scientiarum) Madridii apud Iulianum de Paredes anno 1655, octuplicata charta. Deinde recusa fuit Compluti ex parte emendata; et restituta fuit auctori suo ab Iosepho de Salinas, Thesaurario Ecclesiae Complutensis, vero titulo praefixo Reipublicue Literariae, apud Mariam Fernandez, anno 1670, charta etiam octuplicata. Has editiones principes, et inter se

[Pg. 59] diligencia y habilidad en enseñar, recibió la repulsa de la ciudad de Valencia, patrona de la Universidad, dándole sus votos dos abogados de la ciudad, Juan Bautista Borrull, hermano de José, y Salvador Llop, a los que se unió Blas Jover que llevaba la representación y voto del corregidor de la ciudad, Salvador Pineda, mientras todos los demás regidores se inclinaban hacia otros el 4 de febrero del año 1730, y desde ese día determinó Mayans abandonar aquella ciudad, orientados sus estudios a la utilidad pública por camino más tranquilo. 39

65. Cuán grande fue el ingenio de Antonio Bordazar queda patente por el hecho de que, no habiendo aprendido la lengua latina, la entendía por el parentesco y analogía con la española, su hija. Por ello se atrevió a escribir la Ortografía Latina fixamente ajustada al uso regular de los antiguos latinos i eruditos modernos. Gregorio Mayans, aunque no había sido el autor del proyecto, visto el opúsculo, no sólo hizo que Tomás Navarro, pavorde valenciano, lo aprobase por orden del juez eclesiástico firmando su carta aprobatoria el 28 de marzo de 1730, sino que él mismo también alabó dicho opúsculo con donaire en una carta al autor, fechada el 4 de mayo del mismo año, que fue reimpresa en Cartas Morales, Militares, Civiles y Literarias.

66. La República Literaria del ilustre Diego Saavedra es obra ingeniosa, elocuente y útil por la noticia crítica de algunos escritores; fue editada defectuosamente por Melchor de Fonseca y Almeida, bajo el nombre del fingido escritor Claudio Antonio de Cabrera, antepuesto este título: Juicio de Artes y Ciencias, en Madrid, por Julián de Paredes, año 1655, en 8 ° Después, fue reimpresa en Alcalá de Henares, parcialmente corregida, y fue restituida a su autor por José de Salinas, tesorero de la iglesia de Alcalá, antepuesto el verdadero título de República Literaria, por María Fernández, año 1670, en 8 °. Mayans comparó estas primeras ediciones, entre sí discrepantes, [Pg. 60] discrepantes, contulit Gregorius Maiansius; vicissim alteram ex altera emendavit; et ex vtraque sustulit quam plurimos errores non solum typographicos, sed etiam amanuensium: atque a se castigatum exemplar, hoc titulo edidit.

Republica Literaria, obra postuma de Don Diego de Saavedra Fajardo. En Valencia por Antonio Balle, anno 1730, octuplicata charta.

67. Maiansius ex delegatione Iudicis Ordinarii Ecclesiastici V Nonas Maias memorati anni praemisit Saavedranae Reipublicae Censoriam Epistolam, quae legitur inter Epistolas Morales, Militares, Civiles, et Literarias, et Mercator librarius subscripsit Dedicationem III Nonas Maias praedicti anni, legiturque in eodem libro. Postea Respublica Literaria recusa fuit Madridii apud Iohannem Zuñigam anno 1735, octuplicata charta, paullo emendatior, et indice locupletata, praemissa Oratione in laudem Saavedrae etiam emendatiore quam antea. Veruntamen haec correctior legitur in Exercitationibus Oratoriis.

68. In animo habet Gregorius Maiansius Commentariis bene longis illustrare hanc Rempublicam Literariam, et in eam rem habet congestum magnum notitiarum apparatum. Caussa adeo propensi animi erga laudatum Didaci Saavedrae opus est, propterea quod cum esset adolescens, et neminem haberet qui optimos libros sibi indicaret; solebat emere illos, quos laudavit Balthasar Gracianus in Arti Ingenii; et plerumque praeter pecuniam oleum et operam perdebat in eorum lectione. Sed posteaquam Didaci Saavedrae Rempublicam Literariam nactus fuit, libros lectu dignos emere coepit. Nimirum Gracianus, alioquin vir ingeniosus, dicendi genus amavit acutum, ludibundum, et homonymiis confartum; Saavedra vero, iudiciosum, grave, et perspicuum.

69. Si qua est Historia Hispane scripta omnibus numeris absoluta; ea proculdubio est, quam De Bello Granatensi

[Pg. 61] enmendó alternativamente una por la otra y de las dos eliminó muchísimos errores, no sólo tipográficos, sino también de los amanuenses y editó el ejemplar por él corregido, con este título:

República Literaria, obra póstuma de don Diego de Saavedra Fajardo. En Valencia, por Antonio Balle, año 1730, en 8.°

67. Mayans, por delegación del juez ordinario eclesiástico, antepuso a la República Literaria de Saavedra, el 3 de mayo del mismo año, una carta aprobatoria que se lee en Cartas Morales, Militares, Civiles y Literarias y el librero firmó la dedicatoria el 5 de mayo de dicho año y se lee en el mismo libro. Después, la República Literaria fue reimpresa en Madrid, por Juan Zúñiga, año 1735, en 8 °, levemente corregida y enriquecida con un índice, antepuesta la Oración en honor de Saavedva más enmendada que antes. Sin embargo, ésta se lee más corregida en Ensayos Oratorios.

68. Gregorio Mayans tiene intención de ilustrar esta República Literaria con largos comentarios y para ese fin ha reunido un gran aparato de noticias. La razón de su ánimo favorable a la alabada obra de Diego Saavedra se debe a que, siendo joven y no teniendo a nadie que le indicase los mejores libros, solía comprar los que alabó Baltasar Gracián en Arte de Ingenio y generalmente, además del dinero, perdía el tiempo y el trabajo de su lectura. Pero, después que encontró la República Literaria, empezó a comprar libros dignos de ser leídos. En efecto, Gracián, por lo demás varón ingenioso, amó el estilo agudo, divertido y cubierto de equívocos, pero Saavedra juicioso, grave y diáfano.

69. Si hay alguna historia escrita en español completamente perfecta es, sin duda alguna, la que sobre la Guerra de Granada

[Pg. 62] elucubravit maximi iudicii et doctrinae vir, illustrissimus Didacus Furtatus de Mendoza, quam postumam edidit Ludovicus Tribaldus de Toledo, cuius exemplaria, cum non essent venalia, effecit Maiansius vt prelo multiplicarentur, et ex Ordinarii Ecclesiastici delegatione egregium illud opus laudavit Eidibus Iuniis anni 1730, cuius laudatio, Mendozae perquam honorifica, recusa est inter Epistolas Morales, Militares, Civiles, et Literarias. Cupit idem Maiansius vt sibi otium sit ad exemplar editum conferendum cum duobus aliis manuscriptis, quae possidet, vt eximium opus integritati suae restituatur.

70. Iosephus Ioachimus Lorga, Latinae Linguae in Academia Valentina Professor, Orationem habuit de causis corruptae Latinitatis, et de illius remediis. Eam Maiansius recognovit et, Censoris agens partes, laudavit Ordinarii Ecclesiastici auctoritate praecedente pridie Eidus Ianuarias anni 1731, quod Maiansii iudicium legitur in eiusdem Epistolarum lib. VI, Epist. 12.

71. Michaël Egual a secretis Senatus Olivensis e lingua Etrusca in Hispanam transtulit Iohannis Francisci Loredani Patricii Veneti Declamationes Geniales; cupiensque vt diligentia sua Gregorio Maiansio probaretur; ab Regio Castellae Senatu obtinuit, vt eligeretur Censor, cuius sententia fuit, vt omissis Declamationibus Antonini Caracallae amasii et Phrynes Lascivae, reliquae, si supremo Consilio videretur, typis permitterentur. Dedit Maiansius Epistolam Censoriam V Cal. Aprileis anni 1731 effecitque vt ex Ordinarii Ecclesiastici delegatione idem censeret Iohannes Salva, Monachus Franciscanus ; et vt cl. vir Iosephus Bermudezius, Consiliarius Regius, sibi dicatum opusculum remuneraret.

72. Eidibus Iuliis eiusdem anni 1731, amisit Gregorius Maiansius fratrem suum Vincentium, probitate, ingenio, et eloquentia praestantissimum adolescentem, cuius laudes cecinit eximius philologus et iurisconsultus praestantissimus Iosephus

[Pg. 63] compuso el ilustrísimo Diego Hurtado de Mendoza, varón de gran juicio y doctrina, que editó póstuma Luis Tribaldo de Toledo, y como sus ejemplares no estuviesen venales, Mayans hizo que se multiplicasen por la imprenta y, por delegación del ordinario eclesiástico, alabó aquella egregia obra el 13 de junio del año 1730, cuyo elogio, muy honroso para Mendoza, fue reimpreso en Cartas Morales, Militares, Civiles y Literarias. Desea el mismo Mayans tener tiempo para comparar el ejemplar editado con otros dos manuscritos que posee, para restituir la eximia obra a su integridad.

70. José Joaquín Lorga, profesor de lengua latina en la Universidad valenciana, pronunció Oratio de causis corruptae latinitatis et de illius remediis. Mayans la reconoció y, haciendo el oficio de censor, la alabó por orden previa del ordinario eclesiástico, el 12 de enero de 1731, y este juicio de Mayans se lee en sus cartas latinas, libro VI, carta 18.

71. Miguel Egual, secretario del Ayuntamiento de Oliva, tradujo del italiano al español las Declamaciones Geniales de Juan Francisco Loredano, patricio veneciano; y deseando que Gregorio Mayans aprobase su trabajo, obtuvo del Real Consejo de Castilla que se le eligiese censor y su sentencia fue que, omitidas las Declamaciones de Antonino Caracalla amante y de Frine Lasciva, las demás, si parecía al Supremo Consejo, fueran entregadas a la prensa. Mayans dio la carta aprobatoria el 28 de marzo del año 1731 e hizo que, por delegación del ordinario eclesiástico, la aprobase Juan Salvá, monje franciscano, y que el ilustre José Bermúdez, consejero real, premiase el opúsculo a él dedicado.

72. El 15 de julio del mismo año 1731 perdió a su hermano Vicente, joven sobresaliente en honradez, ingenio y elocuencia, cuyas alabanzas contó el eximio filólogo y jurisconsulto

[Pg. 64] Finestres de Monsalvo, vt videre est in Maiansianarum Epistolarum lib. IV, epist. 20.

73. Dies qui praecessit Nonas Decembreis eiusdem anni 1731 multo acerbior fuit Gregorio Maiansio. In eo enim mortali vita fungi desiit eius mater Nobilis femina Maria Siscar, quae probitate, iudicio, et affabilitate referebat patrem suum Iohannem Siscarem ; ingenio fratrem suum Paullum, celebrem olim Philosophiae Professorem in Academia Valentina; liberalitate autem praesertim erga egenos, et cum opus esset, eloquentia, multum eminuit. Maiansius ei frequenter dicere solebat se cum scripturus esset Rhetoricam non aliis quam illius exemplis vsurum. Ab illa enixe amabatur, et ipse eam vicissim, vt colligi potest ex epistola ad Philippum Buliphonem Valentiae data paucis diebus post eius mortem.

74. Iosephus Emmanuel Miniana, Monachus Trinitarius, Continuationem scripserat Historiae Iohannis Marianae de Rebus Hispaniae. Cumque frustra petiisset a sui sodalitii Ministro Generali vt opus suum (graviter, et Latine scriptum) Parisiis, aut vbi commodius sibi videretur, edi curaret, decessit Valentiae VI Cal. Augustas anni 1730. Sed amici officio non defuit Gregorius Maiansius: nam per nobilissimum virum Iohannem Theodericum Schombergium curavit vt Petrus Hondtius magnifice Hagae-Comitum ederet anno 1733, quatuor voluminibus in folio, Marianae Historiam de Rebus Hispaniae vna cum Minianae Continuatione : cujus autographum effecit Maiansius vt Blasii Ioverii Vicarii Correctoris Vrbis Valentiae beneficio a Monachis impetraretur, atque ad Hondtium mitteretur, quo eius editio emendatior esset. Cuius rei gratia Valentiae Eidibus Novembris anni 1731, jussu Regii Castellae Senatu, Minianae Continuationem approbavit: doctamque Admonitionem ad Lectorem praemisit: praeterea Hyacinthi Ioverii nomine, qui tunc erat duodecennis, Minianae Vitam adornavit ; et illius etiam nomine scripsit

[Pg. 65] eminente José Finestres de Monsalvo, como se ve en las cartas latinas de Mayans, libro IV, carta 20.

73. El 4 de diciembre del mismo año 1731 fue mucho más doloroso para Gregorio Mayans. Pues en ese día su madre, la noble mujer María Siscar que en honradez, juicio y afabilidad asemejaba a su padre Juan Siscar, en ingenio a su hermano Pablo en otro tiempo célebre profesor de filosofía en la Universidad de Valencia, pero que brilló, sobre todo, en generosidad para con los pobres y, cuando era necesario, en elocuencia. Mayans solía decirla que, cuando hubiera de escribir una Retórica, no utilizaría otros ejemplos que los de ella. Era amado por ella esforzadamente y él, asimismo, la amaba, como puede deducirse de la carta a Felipe Bolifón, fechada en Valencia pocos días después de su muerte. 40

74. José Manuel Miñana, monje trinitario, había escrito la continuación de Historia de Rebus Hispaniae de Juan de Mariana. Y, habiendo pedido en vano al ministro general de su orden procurase que su obra (escrita con gravedad y en latín) fuese impresa en París o donde le pareciese más oportuno, murió en Valencia el 27 de julio del año 1730. Pero Mayans no faltó a la obligación de amigo, 41 porque, por medio del noble Juan Teodoro Schönberg, 42 procuró que Pedro Hondt 43 editase con magnificencia, en La Haya, año 1733, en 4 volúmenes en folio, Historia de Rebus Hispaniae de Mariana junto con la continuación de Miñana, cuyo autógrafo Mayans hizo pedir a los monjes por medio de Blas Jover, vicecorregidor de la ciudad de Valencia, y enviar a Hondt para que la edición fuese más correcta. Con ese fin, en Valencia, el 13 de noviembre del año 1731, por orden del Real Consejo de Castilla, aprobó la continuación de Miñana y antepuso una docta Admonitio al lector; además, en nombre de Jacinto Jover, niño entonces de doce años, escribió la vida de Miñana y también en su nombre

[Pg. 66] gravissimam Dedicationem magni operis oblati serenissimo Domino Ferdinando Borbonio Asturum Principi, nunc Hispaniarum Regi. Itaque admiratione dignum est Trevoltienses Criticos notasse stili ubique similis discrepatiam et iovinianum Maiansiano praetulisse. Sapientius argumenta distinxissent ; cum alia aliis magnificentius tractari debeant. In eo vero Critici illi laudandi sunt, quod cum Maiansius monuisset, Iohannem Marianam in sua interpretatione Hispana anni 1608 confessum fuisse, Berengariam, Ferdinandi III Castellae Regis matrem, fuisse natu grandiorem, quam Blancam Ludovici IIX, Galliarum Regis vxorem, contra quam ipse Mariana senserat et scripserat in primis Historiae suae editionibus Latina et Hispana ; ipsi qui factum hoc negaverunt, palinodiam candide cecinere postea. Huius editionis conditiones leguntur in Maiansianarum Epistolarum lib. Vl, epist. 9.

75. Cum Rochus de Ville, negotiator typographus Lugdunensis, Hispaniam peragraret commercii librarii caussa, Valentiam adiit, et in Bibliotheca Maiansiana vidit Iohannis Pugae, Iurisconsulti et Antecessoris Salmanticensis, Tractatus Academicos eleganter descriptos; et a Gregorio Maiansio nullo negotio impetravit vt eos sibi concederet edendos vna tantum conditione vt illos Maiansius dedicaret Cardinali Herculi Florido, quem, multorum opinionem secutus, credebat eo tempore esse eximium literarum et literatorum Patronum. Huius operis Censor, a Regio Castellae Senatu sententiam dicere iussus, fuit Iosephus Antonius de Montiano et Sopelana, Regii Valentini Auditorii Senator, qui Censuram a Maiansio acceptam subscripsit Valentiae Cal. Septembribus anni 1731, vt videre est in lib. Vl, Epistolarum Maiansii, epist. 17. Puganis Tractatibus praemisit ipse auctoris Vitam, quae legitur in eodem libro, epist. 16, et epistolam ad Cardinalem dedit XV Cal. Ianuarias anni 1732.

[Pg. 67]

escribió la dignísima dedicatoria de la gran obra, ofrecida al serenísimo Fernando de Borbón, Príncipe de Asturias, ahora rey de España. Así es digno de admiración que los críticos de Trevoux 44 han notado la discrepancia de estilo semejante en todas partes y han preferido el estilo de Jover al de Mayans. Más sabiamente hubieran distinguido las razones, pues unas cosas deben ser tratadas con mayor magnificencia que otras. Sin embargo, aquellos críticos deben ser alabados porque, habiendo advertido Mayans que Juan de Mariana había confesado en su edición española de 1608 que Berenguela, la madre de Fernando III, rey de Castilla, había sido mayor que Blanca, mujer de Luis VIII, rey de Francia, en contra de cuanto había pensado y escrito en las primeras ediciones latina y española de su Historia, ellos, que lo habían negado, cantaron la palinodia con ingenuidad. Las condiciones de esta edición se leen en las Cartas Latinas de Mayans, libro VI, carta 9.

75. Recorriendo Roque de Ville, editor de Lyon, España para comerciar con libros, llegó a Valencia y vio en la biblioteca mayansiana los Tractatus Academici de Juan Puga, jurisconsulto y catedrático de Salamanca, 45 elegantemente copiados, y pidió a Mayans que le concediese editarlos, sin ninguna ganancia, con una sola condición: que Mayans los dedicara al cardenal Hercules Fleury 46 a quien, según la opinión de muchos, consideraba en aquel tiempo eximio protector de las letras y patrón de los literatos. El censor de esta obra, obligado por el Real Consejo de Castilla a dar su juicio, fue José Antonio de Montiano y Sopelana, consejero de la Real Audiencia de Valencia, el cual firmó la censura que había recibido de Mayans, en Valencia el 1 de septiembre de 1731, como se ve en el libro VI de las Cartas Latinas, carta 17. A los tratados de Puga antepuso la vida del autor que se lee en el mismo libro, carta 16, y fechó la carta al cardenal el 18 de diciembre de

[Pg. 68] Tractatus vero prodiere triennio exacto posteaquam typographo traditi fuerant, hoc titulo.

Don Ioannis Pugae et Feiioo I. C. et Primarii Antecessoris Salmanticensis, Regii Neapolitani Senatus Praesidis, Tractatus Academici. Sive, Opera omnia postuma ex sparsis manuscriptis nunc primum in vnum collecta, recognita, digesta, indicibus adaucta, et in duos tomos distributa a Don Gregorio Mayans I. C. Olivensi, et in Academia Valentina Iustinianei Codicis interprete. Lugduni apud fratres Deville, 1735, duobus voluminibus in fol.

76. Conqueri solet Maiansius accurationem defuisse in horum Tractatuum editione, cum ipse exemplar dedisset optime descriptum, et a se emendatum.

77. Cum Gregorius Maiansius experiretur Lugdunensium Typographorum tarditatem, cupiens de Cardinali Florido bene mereri, statuit Epistolas suas Latinas colligere et edere, easque pridie Nonas Aprileis anni 1732 eidem Cardinali dedicavit, qui literas amare minus, quam fama ferebat, postea Gregorio Maiansio visus est. Prodierunt Epistolae hoc titulo.

Gregorii Maiansii, Generosi et Antecessoris Valentini, Epistolarum libri sex. Valentiae Edetanorum typis Antonii Bordazar de Artazu, anno 1732, charta quadruplicata. Postea recusae fuerunt Lipsiae apud Fridericum Matthiam Frisium, anno 1737, edente illas Gottlob Augusto Ienichen, charta etiam quadruplicata.

78. Epistolae finiuntur dulcissimo Carmine Gregorii Maiansii ad suum Epistolarum volumen, quod quia ad eius Vitam pertinet, operae pretium erit huc transcribere, praesertim cum ipse auctor emendaverit vnum versiculum, in quo verba fuerant transposita.

Bibliopolarum mavis habitare tabernas,

   Quam, Liber, inclusus tutior esse domi.

[Pg. 69]

1731. Pero los Tractatus aparecieron un trienio exacto después que habían sido entregados al editor, con este título:

Don Ioannis Pugae et Feijoo, I. C. et Primarii Antecessoris Salmanticensis, Regii Neapolitani Senatus Praesidis, Tractatus Academici. Sive, Opera Omnia postuma ex sparsis manuscriptis nunc primum in unum collecta, recognita, digesta, indicibus adaucta, et in duos tomos distributa a Don Gregorio Mayans, I. C. Olivensi, et in Academia Valentina Iustinianei Codicis interprete. Lugduni, apud fratres Deville, 1735, dos volúmenes, en folio.

76. Mayans suele lamentar que haya faltado diligencia en la edición de estos Tractatus cuando él mismo había dado un ejemplar excelentemente copiado y enmendado por él.

77. Como Gregorio Mayans experimentara la lentitud de los tipógrafos de Lyon, deseando agradar al cardenal Fleury, decidió recoger y editar sus cartas latinas y las dedicó el 4 de abril del año 1732 al mismo cardenal que posteriormente pareció a Mayans amaba menos las letras de lo que manifestaba la fama. Salieron las cartas con este título:

Gregorii Maiansii, Generosi et Antecessoris Valentini, Epistolarum libri sex. Valentiae Edetanorum, typis Antonii Bordazar de Artazu, anno 1732, en 4.° Después fueron reimpresas en Leipzig, por Federico Matías Frisius, año 1737, cuidando de su edición Gottlob Augusto Ienichen, también en 4.°

78. Las cartas finalizan con un dulcísimo poema de Gregorio Mayans a su volumen de cartas que, porque trata de su vida, valdrá la pena transcribirlo aquí, sobre todo, cuando el mismo autor ha enmendado un versículo en que habían sido transpuestas las palabras. 47

Prefieres vivir en las tiendas de los Libreros

más que, oh Libro, estar encerrado en casa.

[Pg. 70]

Odisti claves: ideo discedere gestis.

Tempus erit forsan cum latuisse voles.

Scilicet incipies manibus sordescere vulgi,

Atque tui quivis censor acerbus erit.

Non ita nutritus, non hos conscriptus in vsus.

Contrectavit adhuc non nisi amica manus.

Nempe hae literulae caris peramanter amicis

Transmissae, acceptae sunt peramanter eis,

Atque fuit pretium non res, selectaque verba;

Sed qui iucundas res facit vnus amor.

Qui tibi sensus erit dirus cum laeserit vnguis,

Hoc tantum doctus res lacerare bonas?

Pascere tunc malles tineas taciturnus inertes,

Quam non fanda pati, suppliciumque ferum.

O qui clamores! o grata sigilla! gemisces.

Quo fugies! Reditus iam tibi nullus erit.

Implorabis opem docti celebrisque Decani,

Atque Fenestellae, tum, Miniana, tuam.

Incassum: Se quisque teget; magnumque triumphum

Ducet, discedat si latere incolumi.

Me similis fortuna manet: nam incommoda tangent

Me tua: vtrumque rates vna eademque vehit.

Si te tempestas demergit, mergar et ipse:

Suavis et aura tibi, suavis et ipsa mihi.

Scire volet Lector quid agam? Tu noscere debes

Quae mens illius, num bona, numve mala.

[Pg. 71]

Has llegado a odiar las llaves: por eso deseas ardientemente escapar.

Tal vez llegue una época en que desees haber estado oculto.

Sin duda comenzarás a ensuciarte a manos del vulgo,

y cualquiera será un terrible censor tuyo.

No has sido de esta forma alimentado, para este trato no has sido redactado.

Nadie excepto una mano amiga te ha tocado aún.

Ciertamente esta humildes Cartas afectuosamente a unos amigos queridos

enviadas, por ellos con gran cariño han sido acogidas.

Y su importancia reside, no en el asunto, ni en sus palabras escogidas,

sino en el amor, que es el que consigue hacer el contenido agradable.

¿Qué terrible sensación experimentarás cuando te dañe una uña,

Hábil solamente en destrozar cosas buenas?

En silencio preferirás entonces alimentar vanas polillas

que sufrir algo indecible, y un castigo feroz.

¡Ay, qué lamentos! ¡Oh sellos queridos! llorarás sin consuelo,

¿A dónde escaparás? Ya no podrás regresar.

Implorarás con lágrimas la ayuda del sabio
y famoso Deán

y la de Finestres, y también, Miñana, la tuya.

En vano. Cada uno se protegerá, y su gran triunfo

celebrará, si es que alguien se separa de su poderosa protección.

Una suerte semejante me aguarda, pues tus desgracias

me alcanzarán: la misma y única embarcación nos arrastra a los dos.

Si la tempestad te hunde, también yo naufragaré;

y si sopla para ti una suave brisa, también lo será para mí.

¿Querrá saber un Lector qué voy a hacer? Tú debes conocer

cuál es su disposición de ánimo, si buena o mala.

[Pg. 72]

Si forsan fuerit sincerae frontis, aperte

Promere tu poteris quidquid ago, ac meditor.

Mens corpusque valent, victus contingit abunde,

Ad sumtus modicos estque crumena satis.

Nil ait esse prius sceleris quam nescia vita.

Nil nisi quod dignum sit sapiente probat.

Cum sol exoritur, consurgit, et Indicus illi

Porrigitur potus, scriptitat, atque legit.

It sacras Aedes, et blandos quaerit amicos:

Quid verum atque decens curat, et omnis in hoc.

Maior vt accedat selectis copia libris

Quaeritat: hinc carus, Bibliopola, tibi.

Haec agit, haec curat; nam caetera non facit hilum.

Illi grata quies otia non pariens.

Quod si Lector erit tetricus, mentisque malignae

(Nec minima istorum pars, vt opinor, erit)

Tu cave ne dicas quod laedere possit vtrumque.

Si quid agam, quaerat, cautior haecce refer.

Immoritur studiis, formidat naribus vti.

Illum non reddit palma negata macrum.

Dente Theonino cum circumroditur, optat,

Ne in sese rursus turba maligna ruat.

Non abigit scutica, possit cum fortiter vti;

Sed sinit
offendat livor iners solido.

Nec lamentatur non apparere labores.

Olim scit meritis praemia digna fore.

Plura cave referas: nam quidquid dixeris, aures

Innumerae accipient, innumerisque modis.

[Pg. 73]

Si por casualidad tuviera un aspecto sincero, con franqueza

podrás tú dar a conocer en qué me ocupo, y discurro.

El intelecto y el cuerpo tienen fuerza, hay sustento en abundancia,

y dinero suficiente para moderados dispendios.

Se dice que nada hay más importante que una vida desconocedora del mal,

que nada a no ser lo que es digno se aprecia en el sabio.

Cuando nace el Sol se levanta; la Indiana bebida

se le sirve; escribe continuamente, y lee.

Sale hacia los templos sagrados, y busca cariñosos amigos.

Se entrega a la búsqueda de la verdad y de lo que conviene, y todo de acuerdo con esto.

Que llegue gran abundancia de libros seleccionados

intenta con afán; en esto, Librero, te es querido.

Esto hace, en esto se afana, pues una minucia no hace el resto.

El grato descanso que produce el ocio no lo tiene.

Porque si hay un lector sombrío, y de aviesa intención;

(y habrá una gran parte de esos, según pienso),

abstente de decir lo que puede dañar a uno y otro.

Si pregunta qué hago, muy cautelosamente di esto sólo.

Se consume en el estudio y teme servirse de sus narices:

la negación de un premio no le adelgaza.

Cuando es roído por el diente de Teón, desea,

que la turba malvada no se precipite contra él de nuevo.

No prescinde del látigo, cuando enérgicamente puede usarlo;

sino que permite que la envidia estéril tropiece en terreno firme.

Y se lamenta de que las preocupaciones aparezcan:

sabe ya hace tiempo que los premios serán dignos de sus merecimientos.

No digas más, pues lo que dijeses, oídos

incontables lo escucharán, y de innumerables formas.

[Pg. 74]

At tu si exoptas te vt Iudex aestimet aequus

Scriptaque cum venia qualiacumque legat;

Trans Pyrenaeos, iterumque iterumque monebo,

Te longe referas. Si sapis, eia fuge.

Curre vbi conspicitur pulcris Lutetia tectis.

Est aetate gravis Vir, gravior meritis.

Cura eius meritum floret, sua praemia virtus

Obtinet, est doctis conspicuusque locus.

F L O R I D V S est illic, quo non praestantior alter

Ad res praeclaras aere ciere viros.

Hic res Gallorum, Europaeque negotia summa

Expedit, atque suo temperat arbitrio.

Huic vellem placeas, huius suffragia ferre

Te optarem (fateor) me haec tenet ambitio.

Poplite submisso manibus fige oscula sacris:

Haecque illi nostro nomine dicta refer.

Vrbe ab Edetana misit Maiansius ad Te,

Vt me, seque scias tempus in omne tuos.

Plura cave dicas: in publica commoda pecces,

Si imprudens illi tu remoram facias.

Vade, vale, titubare, cave, mandataque serva.

Sit tibi cura tui, sic erit atque mei.

79. Cum Emmanuel Martinus, vir eruditissimus, et eloquentissimus, has Epistolas accepisset; scripsit Maiansio, se collyriis vsum fuisse vt legere posset et relegere Epistolarum Praefationem, quae mirum in modum placuit gravissimo illi censori. Non sine caussa creditur, aliquas Epistolas, etsi aliorum nomina praeferant, eiusdem esse Maiansii, stilo id confirmante. Nam

[Pg. 75]

Mas si tú deseas que un juez imparcial te juzgue,

y que lea con indulgencia cualquier aspecto de lo escrito;

más allá de los Pirineos, y no cansaré de avisártelo una y otra vez,

vete lejos. Si tienes juicio, !ea!, huye.

Corre allí donde Paris se contempla con sus hermosas mansiones.

Hay un Hombre importante por su edad, pero más por sus méritos.

Su entrega hace germinar su propio valor, el premio su virtud

encierra, los estudiosos tienen en él un ejemplo señero.


F L E U R Y está allá, no hay otro más capaz

en lanzar a las alturas a los hombres al son de la trompeta.

Este los asuntos de los Franceses, y los enormes problemas de Europa

pone en orden, y los modera según su entender.

Deseo que le agrades, que obtengas su aprobación

ansío. (Lo confieso), este afán me invade.

De rodillas besa sus sagradas manos:

y en mi nombre dirígele estas palabras.

Desde la ciudad Edetana Mayans me envió a Ti,

para que sepas que él y yo estamos en todo momento a tu disposición.

No digas más. No sea que obres contra la común conveniencia.

Por si le causas algún problema con tu imprudencia.

Ánimo, marcha, no vaciles, y cumple lo ordenado.

Ten cuidado de ti, así lo habrá también de mí.

79. Cuando Manuel Martí, varón eruditísimo y elocuentísimo, recibió estas cartas, escribió a Mayans que había usado colirio para poder leer y releer el prólogo de las cartas que gustó de modo asombroso a aquel gravísimo censor. 48 Se cree, no sin razón, que algunas cartas, aunque las preceda el nombre de otros, son del mismo Mayans, confirmándolo el estilo.

[Pg. 76]

Maiansianus est purus, simplex, iudiciosus, semper aliquid docens, et dulcissimus. Difficulter autem credi potest quamplurimos scriptores vndequaque simillimam servare loquendi formam. Expectant eruditi ab eodem auctore duodecim praeterea Epistolarum libros quae, aetate maturiore scriptae, et a viro quotidie se ipsum vincente, proculdubio erunt sapientiores, et thesaurus literarius omnibus scientiarum cultoribus vtilissimus.

80. Ediderat Romae Cardinalis Alvarus Centigneus librum inscriptum, Vita abscondita: adversus quem scripsit Thomas Magdalena, Dominicanus, edito libello, cui titulus est, Ludus Aestivalis. Cardinalis caussam suscepit Paschalis Agramont Valentinus Societatis Iesu. Sed cum tempora essent difficilia; et argumentum alicuius novitatis; petierunt Iesuitae a Gregorio Maiansio vt Agramontii opus approbare vellet atque editionis curam suscipere. Neutrum recusare voluit Maiansius vt bene de Cardinali mereretur. Iussu igitur Regii Castellae Senatus lepidissime Censoris munere functus est III Cal. Februarias anni 1732 et edi posse censuit Allegationem Theologicam Physicopolemicam pro vnione Eucharistica asserta ab Eminentissimo Alvaro Cardinali Cienfuegos Hispano Soc. Iesu, auctore Ascanio Perea Viegas et Hontemar (sic enim se Agramontius appellavit) eodemque anno Valentiae prodiit memoratum opusculum. Illud Gregorii Maiansii officium mirum in modum placuit Cardinali Centigneo, qui honorificentissimis literis gratum erga eum animum ostendit. Cum autem Maiansius tali obsequio contentus non esset, Cardinalem magis magisque sibi obstringere voluit; eique dedicavit Poëticum opusculum ita inscriptum.

Chocolata, sive, in laudem Potionis Indicae, quam appellant Chocolate, Elegia auctore Georgio Raminasio, Patricio Atheniensi. Coloniae Viriathicae apud Evangelum Thrasybulum. Anno 1733, octuplicata charta (id est, auctore Gregorio Maiansio, Patricio Olivensi) Valentiae apud Antonium Bordazar. In

[Pg. 77] Porque el mayansiano es puro, simple, juicioso, que siempre enseña algo y dulcísimo. Pero difícilmente se puede creer que muchos escritores guarden la forma de hablar semejante en todas partes. Esperan, además, los eruditos los doce libros de cartas del mismo autor que, escritas en edad más madura y por un varón que se supera a sí mismo cada día, serán mucho más sabias y un tesoro literario utilísimo para todos los amigos de las ciencias.

80. El cardenal Álvaro Cienfuegos 49 había editado en Roma un libro titulado Vita abscondita contra el que escribió Tomás Magdalena, dominico, habiendo publicado un librito cuyo título es Ludus aestivalis. Aceptó la defensa del cardenal Pascual Agramunt, valenciano, de la Compañía de Jesús. Pero como las circunstancias eran difíciles y el argumento de alguna novedad, pidieron a Mayans que quisiera aprobar la obra de Agramunt y aceptar el trabajo de la edición. Ninguna de las dos cosas quiso rehusar Mayans para prestar un servicio al cardenal. Así, por orden del Real Consejo de Castilla, ejerció con donaire la obligación de censor el 30 de enero de 1732 y juzgó que podía imprimirse la Allegatio Theologica phisicopolemica pro unione Eucharistica asserta ab Eminentissimo Alvaro Cardinali Cienfuegos Hispano Soc. Iesu, auctore Ascanio Perea Viegas et Hontemar (pues así se llamó Agramunt) y ese mismo año apareció el mencionado opúsculo. Aquel servicio de Gregorio Mayans gustó en gran manera al cardenal Cienfuegos que le manifestó su gratitud en carta honrosísima. Pero como Mayans no estuviese contento con tal obsequio, quiso obligar más y más al cardenal y le dedicó una obrilla poética así titulada:

Chocolata, sive, in laudem Potionis Indicae, quam appellant Chocolate, Elegia, auctore Georgio Raminasio, Patricio Atheniensi. Coloniae Viriathicae apud Evangelum Thrasybulum. Anno 1733, en 8 °, (es decir, autor Gregorio Mayans, patricio olivense) en Valencia, por Antonio Bordazar.

[Pg. 78]

hac Elegia ipsa potione Indica dulciore ostendere voluit Maiansius quam facile sibi esset, si vellet, ad fabulas et Ethnicorum deliramenta alludere; quod ipse in scriptis suis semper, quantum potuit, vitare studuit. Ideoque in eis minime leguntur quae de natura, fato, fortuna, aliique similibus inanitatibus Ethnicis passim in eruditissimorum hominum libris occurrere solent.

81. Inter egregios amicos, quos Gregorius Maiansius habuit, fuit cl. vir Iosephus Bermudezius, Regii Castellae Senatus Consiliarius. Vt igitur suam erga eum benevolentiam ostenderet, XVII Cal. Augustas anni 1732 dicavit illi hunc libellum.

Cartas de Don Nicolas Antonio, de Don Antonio de Solis, i de Don Christoval Crespi de Valdaura, con una breve noticia de las Vidas de los dos primeros autores: i la Oracion que exhorta a seguir la verdadera idea de la Eloquencia Española. En Leon de Francia, por los Hermanos Deville i Luis Chalmette, anno 1733, charta octuplicata.

82. Nicolai Antonii Vita postea latius et eruditius edita fuit Valentiae ab eodem auctore et praemissa Censurae Historiarum fabulosarum anno 1742. Antonii Solisii Vita scripta fuit stilo florido, hodierno Hispanorum gustui accommodato. Nicolai Antonii Epistolae, prelo repetitae, et auctae fuerunt Madridii, anno 1734, in Collectione Epistolarum Moralium, Militarum, Civilium, et Literariarum. Atque auctiores postea prodierunt Valentiae anno 1742, in fine Censurae Historiarum Fabulosarum. Antonii Solisii Epistolarum autographa nactus est postea Gregorius Maiansius, et secundum ea tertiam editionem correctiorem facere cogitat.

83. Invaluerat inter Oratores Ecclesiasticos prava quaedam consuetudo, vt plurimi eorum se ipsos potius, quam Christum

[Pg. 79] En esta Elegía más dulce que el mismo chocolate quiso mostrar Mayans cuán fácil le sería, si quisiera, aludir a las fábulas y a los delirios de los paganos, lo que siempre deseó evitar, cuanto pudo, en sus escritos. Por eso, no se leen en ellos la naturaleza, la fortuna y otras vanidades paganas similares que suelen encontrarse por doquiera en los libros de hombres eruditísimos.

81. Uno de los eminentes amigos que tuvo Gregorio Mayans fue el ilustre José Bermúdez, consejero del Real Consejo de Castilla. Así, para manifestar su benevolencia para con él, el 16 de julio de 1732 le dedicó este librito:

Cartas de Don Nicolás Antonio, de Don Antonio de Solís i de Dan Christóval Crespí de Valdaura, con una breve noticia de las Vidas de los dos primeros autores: i la Oración que exhorta a seguir la verdadera idea de la Eloquencia Española. En León de Francia por los hermanos Deville i Luis Chalmette, año 1733, en 8.°

82. La Vida de Nicolás Antonio fue editada más tarde con mayor amplitud y erudición en Valencia, por el mismo autor, y antepuesta a la Censura de Historias Fabulosas, año 1742. La vida de Antonio de Solís fue escrita en estilo florido acomodado al gusto actual de los españoles. Las cartas de Nicolás Antonio fueron reimpresas y aumentadas en Madrid, año 1734, en la colección de Cartas Morales, Militares, Civiles y Literarias. Y más aumentadas aparecieron después, en Valencia, año 1742, al final de Censura de Historias Fabulosas. Más tarde consiguió Gregorio Mayans los autógrafos de las cartas de Antonio Solís y, según ellos, piensa hacer una tercera edición más enmendada. 50

83. Entre los oradores eclesiásticos había prevalecido la funesta costumbre de que muchos se predicaban a sí mismos

[Pg. 80] praedicarent. Iccirco Benedictus XIII edixit, vt saltem in prima Orationis parte Christianam doctrinam explicarent : in quo fortasse allusit ad Italum concionandi modum, qui Orationem solent dividere in duas partes, quarum prima est maior. Ex eo tempore permulti Concionatores Pontificis Romani mentem non assequentes, occasionem arripuerunt duas Orationes conficiendi; in quarum altera articulum aliquem Christianae doctrinae proponerent breviterque explicarent more scholastico: in altera, prout antea solebant, concionarentur. Quem abusum videns Gregorius Maiansius, calamum arripuit ostenditque Pontificis Romani mentem esse vt Orationes essent omnino Christianae, non solum in prima, sed multo magis in secunda parte, quae prioris esse debet veluti collectio. Aut enim, inquit, agitur de Fidei Mysteriis credendis; aut de moribus recte instituendis; aut de Sanctorum memoria recolenda. Si igitur (inquit) de Fidei Mysteriis credendis ; primo debent explicari, et postea animi excitandi sunt ad Fidem Divinam cum Dei auxilio amplectendam. Si de moribus recte instituendis tractatur; aut virtutis praestantia primum proponitur, et deinde ad eam excercendam auditorum animi permoventur; aut vitiositatis deformitas incultatur, et eius odium infunditur. Denique, si de Sanctorum memoria recolenda agitur, celebrari debent virtutes, quibus Deo fuerunt gratiosi, et ad Beatorum imitationem animi excitandi sunt. Qua ratione vero haec fìant, praeclare ostendit Maiansius edito libro sic inscripto.

El Orador Christiano ideado en tres Dialogos. En Valencia por Antonio Bordazar, anno 1733, octuplicata charta.

84. In primo Dialogo proposuit auctor perfecti Oratoris ideam: in secundo et tertio, Artis Oratoriae omnia praecepta tradidit perspicue et eleganter.

[Pg. 81]

más que a Cristo. Por ello, Benedicto XIII decretó que, al menos en la primera parte de la oración, explicaran la doctrina cristiana; quizás aludía con ello al modo de predicar de los italianos que suelen dividir la oración en dos partes, de las cuales es más larga la primera. Entonces, muchos oradores, no comprendiendo la mente del Romano Pontífice, aprovecharon la ocasión para componer dos oraciones: en la primera proponían un artículo de la doctrina cristiana y lo explicaban brevemente en forma escolástica; en la segunda, predicaban como acostumbraban con anterioridad. Viendo este abuso, Gregorio Mayans cogió la pluma y mostró que la intención del Romano Pontífice era que los sermones fuesen completamente cristianos, no sólo en la primera parte, sino mucho más en la segunda que debe ser como una conclusión de la primera. Pues, decía, o se trata de los misterios de fe a creer, o de instruir con rectitud en las costumbres, o de celebrar la memoria de los santos. Si se trata de los misterios de fe a creer, dijo, primero deben explicarse y después deben excitar los ánimos para abrazar la fe divina con el auxilio de Dios. Si se trata de educar rectamente las costumbres, o se propone en primer lugar la eminencia de la virtud y después se mueve los ánimos de los oyentes a practicarla, o se inculca la fealdad del vicio y se infunde su odio. Finalmente, si se trata de celebrar la memoria de los santos, se deben elogiar las virtudes con que fueron agraciados por Dios y excitar los ánimos a la imitación de los bienaventurados. Cómo deben hacerse estas cosas lo mostró con brillantez Mayans en el libro impreso titulado:

El Orador Christiano ideado en tres diálogos. En Valencia, por Antonio Bordazar, año 1733, en 8.°.

84. En el primer diálogo el autor propone la idea del perfecto orador, en el segundo y tercero manifestó con lucidez y elegancia todos los preceptos del arte oratoria. 51

[Pg. 82] 85. Forte accidit vt inter Dialogos scribendos Gregorius Maiansius colloqueretur cum amico suo Hieronymo Iuliano Societatis Iesu, viro facundo, et Antonii Vieirae ita studioso, vt memoriae mandare eius Orationes, et easdem ad verbum recitare soleret magno auditorum plausu. Is igitur cum interrogasset Maiansium, ecquod Orationis perfectae paradigma Hispanum proponeret! Nullum inquit Maiansius; quia nullum invenio. Serio loqueris? Iulianus ait. Apud Vieiram invenies. Elige igitur Orationem, Maiansius inquit. Eam ipsam proponam. Cumque Iulianus eligisset Vieiranam Orationem de Ignatio Loiola, Societatis Iesu institutore; falsa hypothesi vsum fuisse Vieiram ostendit Maiansius. Quod aegre tulit Iulianus, ideoque Oratorem Christianum ex Ordinarii Ecclesiastici delegatione approbare noluit, vti promiserat; eiusque exemplum secutus fuit Franciscus Michaël eiusdem Societatis, et non sine magna contentione opus illud approbavit Bartholomaeus Cases, Monachus Trinitarius, famigeratissimus Concionator, qui posteaquam frustra tentaverat vt Maiansius iudicium illud Vieiranae Orationis omitteret; in ipsa Censura declaravit, displicuisse sibi Maiansii sententiam : qui tamen repetita et confirmata opinione sua de Antonii Vieirae concionandi ratione in suorum Dialogorum Dedicatione ; eos obtulit Guilielmo Klarkio, Schotto, Societatis Iesu, Philippo V Hispaniarum Regi a conscientia X Cal. Maias anni 1733, quae Dedicatio lectu est dignissima ob praestantiam doctrinae ad Oratoriam Artem pertinentis.

86. Per ea tempora Iohannes V, Lusitaniae Rex, literas in suo Regno propagari satagebat. Ideoque Gregorius Maiansius Epistolam prudentiae plenam ad eum misit sic inscriptam.

A. Amnis (id est Maians) Gratulatio ad Iohannem V Lusitanie Regem de Imperii eius felicitate. Cosmopoli apud

[Pg. 83] 85. Sucedió que, cuando escribía los diálogos, Gregorio Mayans hablaba con su amigo Jerónimo Julián, de la Compañía de Jesús, varón elocuente y tan aficionado a Antonio Vieira que acostumbraba a aprender de memoria sus sermones y recitarlos a la letra con gran aplauso de los oyentes. Así, preguntando a Mayans qué ejemplar español de perfecto sermón propondría, Ninguno, respondió Mayans, porque ninguno encuentro. ¿Hablas en serio? dijo Julián. Lo encontrarás en Vieira. Elige, pues, el sermón, replicó Mayans. Yo mismo lo escogeré. Y habiendo elegido Julián el sermón de Vieira sobre san Ignacio de Loyola, fundador de la Compañía de Jesús, Mayans demostró que Vieira había usado una falsa hipótesis. Lo cual recibió con desagrado Julián y, en consecuencia, no quiso aprobar el Orador Christiano por delegación del ordinario eclesiástico, como había prometido, y Francisco Miquel, de la misma Compañía, siguió su ejemplo, y con gran esfuerzo aprobó aquella obra Bartolomé Cases, monje trinitario, predicador recargadísimo que, después de haber intentado en vano que Mayans omitiese aquel juicio sobre el sermón de Vieira, declaró en la misma censura que le había disgustado el juicio de Mayans, quien, repetida y confirmada su opinión sobre la forma de predicar de Antonio Vieira en la dedicatoria de sus diálogos, los dedicó a Guillermo Klarke, escocés, de la Compañía de Jesús, confesor de Felipe V, rey de España, el 22 de abril de 1733 ; dedicatoria que es muy digna de leerse por la eminencia de la doctrina pertinente al arte oratoria.

86. Por esas fechas Juan V, rey de Portugal, se preocupaba por extender las letras en su reino. Por ello, Gregorio Mayans le envió una carta llena de prudencia titulada:

A. Amnis (esto es, Mayans) Gratulatio ad Iohannem V Lusitaniae Regem de Imperii eius felicitate. Cosmopoli apud

[Pg. 84] Iohannem Beneventanum (hoc est, Valentiae apud Antonium Bordazar) anno 1734, charta sedecies plicata.

87. Eadem Epistola recusa fuit Coloniae Viriathicae apud Tacitum Gaudentium (id est Valentiae apud Antonium Bordazar) anno 1740, charta etiam sedecies plicata.

88. Hac Epistola lecta, dixit Rex Lusitaniae celeberrimo Comiti Ericeirae Francisco Xaverio de Menesses, Gregorium Maiansium esse Ciceronem Hispaniae; et revera Maiansius in ea Epistola, quae regendi Artem continet, Ciceroniano stilo vsus est.

89. Iuris Civilis Praeposituram, vti supra dictum est, petierat Gregorius Maiansius anno 1730. Et cum ab Vrbe Valentia, Gymnasii Patrona, repulsam pertulisset indignam ; ex eo tempore constituit Academicae vitae vale dicere, cum animo instituendi studia sua alia ratione, per quam minus occupatas, literis intentior, et cum maiori fructu vacare posset. Sed propositum hoc exsecutioni mandare noluit, antequam a Patre suo comprobaretur: qui existimans filium suum repulsae indignatione permotum, elabente tempore, consilium mutaturum ; moras coepit nectere. Verum tandem a Patre suo secedendi venia obtenta, cum serio cogitaret de reliquenda Vrbe Valentia, Cardinalis Alvarus Centigneus, memor obsequii Maiansiani, effecit vt Franciscus Retsius Societatis Iesu Praepositus Generalis Guilielmo Klarkio Hispaniarum Regi a Conscientia scriberet, Gregorium Maiansium mirum in modum commendans. Klarkius Iosepho Octavio Bustanzio, Reipublicae Genuensis Legati vicario Madridii degenti, et Maiansii peramico, mandavit, vt ei significaret, ecquod munus vellet! Literarium inquit Maiansius. Quo responso intellecto Guilielmus Klarkius, Regiae Bibliothecae Director cum plenissima facultate, nominavit eum Bibliothecarium Regium literis datis pridie Nonas Octobreis anni 1733,

[Pg. 85] Iohannem Benaventanum (esto es, en Valencia, por Antonio Bordazar), año 1734, en 16.°.

87. La misma carta fue reimpresa Coloniae Viriathicae (esto es, en Valencia, por Antonio Bordazar) año 1740, también en 16.°.

88. Leída esta carta, dijo el rey de Portugal al celebérrimo conde de Ericeira, Francisco Javier de Meneses, que Gregorio Mayans era el Cicerón de España y, verdaderamente, Mayans usó el estilo ciceroniano en aquella carta que contiene el arte de gobernar.

89. Como se dijo antes, Gregorio Mayans había opositado en el año 1730 a la pavordía de Derecho Civil. Y, cuando recibió la indigna repulsa de la ciudad de Valencia, patrona de la Universidad, decidió desde entonces abandonar la vida universitaria con la intención de orientar sus estudios hacia otro estado, en que, menos ocupado, pudiera dedicarse con más intensidad y con mayor fruto. Pero no quiso ejecutarlo antes de ser aprobado por su padre quien, juzgando que su hijo, conmovido por la indignación de la repulsa, cambiaría su decisión con el paso del tiempo, empezó a maquinar dilaciones. Obtenido, finalmente, el permiso de su padre para retirarse, cuando pensaba seriamente abandonar la ciudad de Valencia, el cardenal Alvaro Cienfuegos, acordándose del obsequio de Mayans, consiguió que Francisco Retz, prepósito general de la Compañía de jesús, escribiese a Guillermo Klarke, confesor del rey de España, recomendando calurosamente a Gregorio Mayans. Klarke mandó a José Octavio Bustanzo, subdelegado de la República de Génova, que vivía en Madrid, que le indicase qué clase de plaza deseaba. Literaria, replicó Mayans. Y, entendida esta respuesta, Guillermo Klarke, director de la real biblioteca con plenos poderes, lo nombró bibliotecario real en carta fechada el 6 de octubre del año [Pg. 86] adiecta promissione, se post paucos menses effecturum vt Regis Secretarius nominaretur in Status publici officina ad literas Latinas scribendas. Munus et oblatam conditionem accepit Maiansius, et comparatis omnibus rebus ad transmigrationem necessariis, in Regiam Vrbem perrexit mense Octobri.

90. Statim Maiansius cogitare coepit, qua ratione Regis et Reginae animos sibi propitios faceret. Videns igitur praeclaram indolem Regii Infantis Philippi, a quo perhumaniter tractabatur, Cal. Martiis anni 1734, dedicavit ei sequens opusculum complectens Cristianae doctrinae breviarium eius aetati accommodatum.

Espejo Moral con Reflexiones Christianas. En Madrid por Antonio Sans, anno 1734, charta duodecies plicata.

91. Huius libelli Dedicatio recusa est inter Epistolas Morales, Militares, Civiles, et Literarias.

92. Cum Iosepho Rodrigo, Marchione Compositae, Regio vniversalium negotiorum Secretario, frequentissime colloquebatur Maiansius de rebus literariis; et ab eo audiens Ioachimum Iosephum Vazquium, Iuris Civilis Professorem Complutensem, suam doctrinam reprehendisse in Otio Complutensi ; sperans se rem Marchioni gratam facturum, vtpote qui de rebus a Vazquio reprehensis repentino loquentem iucunde audierat; biduum impendit in responsione apologetica bene docta cui fecit titulum.

Gregorii Maiansii, Generosi Valentina, Hispaniarum Regi a Bibliotheca, et in Academia Valentina Iustinianei Codicis Antecessoris, Disputatio de Incertis legatis. Matriti, apud Ioannem Stunicam, anno 1734, en 8.°. Quae Disputatio postea recusa est Hagae comitum anno 1752.

93. Disputationem suam obtulit Marchioni Compositae pridie Eidus Septembreis memorati anni. In eius titulo animadvertendum est, appellari auctorem, Iustinianei Codicis

[Pg. 87] 1733, habiendo añadido la promesa de que haría, dentro de pocos meses, que se le nombrase secretario real en la oficina de Estado para escribir cartas latinas. 52 Mayans aceptó el oficio y la condición ofrecida y, compradas las cosas necesarias para el viaje, marchó a la corte en el mes de octubre.

90. Inmediatamente empezó a pensar de qué modo se ganaría el ánimo del rey y de la reina. Así, viendo las preclaras cualidades nativas del Infante Real, Felipe, que, lo trataba humanísimamente, el 1 de marzo de 1734 le dedicó el siguiente opúsculo que constituía un breviario de la doctrina cristiana acomodado a su edad. 53

Espejo Moral con reflexiones christianas. En Madrid, por Antonio Sans, año 1734, en 12.°.

91. La dedicatoria de este librito fue reimpresa en Cartas Morales, Militares, Civiles y Literarias.

92. Mayans hablaba con frecuencia con José Rodrigo, marqués de la Compuesta, secretario real de asuntos universales, y oyendo de él que Joaquín José Vázquez, profesor de Derecho Civil en Alcalá, había reprendido su doctrina en Otium Complutense, creyendo que hacía un obsequio al marqués, pues lo había escuchado con gusto hablar de los temas censurados por Vázquez, 54 empleó dos días en una respuesta apologética muy docta a la que dio este título:

Gregorii Maiansii, Generosi Valentini, Hispaniarum Regi a Biblotheca, et in Academia Valentina Iustinianei Codicis Antecessoris, Disputatio de Incertis legatis, Matriti, apud Ioannem Stunicam anno 1734, octuplicata charta. Disputatio que fue reimpresa después en La Haya, año 1752.

93. Mayans ofreció su Disputatio al marqués de la Compuesta el 12 de septiembre del mismo año. Debe advertirse en su título que el autor es apellidado catedrático del Código de

[Pg. 88] Antecessorem. Nimirum Vrbs Valentia, quae Iuris Praeposituram ei negaverat, statim ac Regius Bibliothecarius electus fuit cum spe maxima aliorum munerum obtinendorum, voluit Maiansium retinere Antecessoris honorem, et honorarium triginta septem librarum monetae Valentiae, quas ille in vnius libri emtione nunquam dubitavit insumere; vt vel inde lectores agnoscant quantam pecuniae vim vir magnus impenderit in studiorum suorum curriculo absque iusto praemio. Iosepho Ioachimo Vazquio caussam suam tueri placuit; sed ei respondere noluit Maiansius, ne contentionis serram reciprocare videretur.

94. Epistolarum Hispanarum clarissimorum virorum Nicolai Antonii, Antonii Solisii, et Christophori Crespi de Valdaura, editio Lugdunensis grata fuit quamplurimis. Ideo Gregorius Maiansius eam auxit, evulgavitque suam Collectionem hoc titulo.

Cartas Morales, Militares, Civiles, i Literarias de varios autores Españoles recogidas, i publicadas por Don Gregorio Mayans i Siscar. En Madrid por Iuan de Zuñiga, anno 1734, charta octuplicata.

95. In harum Epistolarum electione Gregorius Maiansius partim accommodavit se lectorum communi captui; partim eruditorum gustui et praeterea dicitur habuisse animum colligendi plurimas epistolas a se scriptas, sed vulgatas alienis nominibus. Quaenam autem hae sint, subodorabunt critici periti illius linguae.

96. In harum Epistolarum Dedicatione data V Cal. Septembreis memorati anni 1734, satis superque declaravit auctor celeberrimo viro Iosepho Patinio, cuius auctoritas eo tempore summa erat in Hispania, quid ipse in literis praestare posset. Eodem tempore Maiansius Dedicationem suam seorsim edidit hoc titulo. Cogitationes literariae, quas ipse protulit, vt de se, deque suis studiis statueretur, quod videretur magis convenire Reipublicae literariae vtilitati, cui ille conqueritur se parum

[Pg. 89] Justiniano. En efecto, la ciudad de Valencia, que le había negado la pavordía de Derecho, inmediatamente fue elegido bibliotecario real, con la esperanza de obtener otros cargos, quiso que Mayans retuviera el honor de la cátedra y la paga de treinte y siete libras valencianas que no dudó en gastar en la compra de un solo libro; para que con esto conozcan los lectores cuánto dinero gastó el gran varón en el curso de sus estudios sin el justo premio. Prefirió Joaquín José Vázquez defender su causa, pero Mayans no quiso responderle para que no pareciese se trataba de una discusión de rivalidad.

94. La edición de Lyon de las Cartas de los ilustres españoles Nicolás Antonio, Antonio de Solís y Cristóbal Crespí, de Valdaura, gustó a muchos. Por eso, Gregorio Mayans la aumentó y publicó su colección con este título:

Cartas Morales, Militares, Civiles y Literarias de varios autores españoles recogidas i publicadas por Don Gregorio Mayans i Siscar. En Madrid, por Juan de Zúñiga, año 1734, en 8°.

95. En la elección de estas Cartas Gregorio Mayans se acomodó tanto a la común capacidad de los lectores como al gusto de los eruditos y, además, se dice que había tenido intención de recoger muchas cartas escritas por él pero publicadas en nombre ajeno. Pero cuáles sean éstas, lo presentirán los críticos de aquella lengua. 55

En la dedicatoria de estas cartas, fechada el 28 de agosto de dicho año 1734, declaró bastante y suficiente al celebérrimo José Patiño, cuya autoridad era máxima entonces en España, qué podía aportar él mismo en el campo de las letras. Al mismo tiempo, Mayans editó su dedicatoria separadamente con este título: Pensamientos Literaios, ofrecidos para que se decidiese de su persona y de sus estudios lo que pareciera convenir mejor a la utilidad de la República Literaria, a la que se queja haber

[Pg. 90] serviisse, invidia sibi semper infensa, et praevalente. Ibi memorat auctor a se desiderata: meminitque etiam aliquorum operum suorum, quae iam illo tempore partim elaborata, partim erant affecta, vt Iosephus Patinius publici juris fieri iuberet quaecumque vellet. Ea vero sunt haec.

Alphabetum Hispanum, sive Orthographia Hispana.

Adversaria pertinentia ad Grammaticam Híspanam.

Rhetorica Hispana.

Adversaria ad Dialecticam Spectantia.

Facilis Institutio Puerorum, ex qua ipse auctor aliqua delibavit

in illis ipsis Cogitationibus literariis.

Institutiones linguae Latinae.

Adversaria pertinentia as discendam Grammaticam Latinam

Hispana lingua.

Iurisconsultus, sive, idea Iurisconsulti.

Centum Disputationes iuris.

Triginta Iurisconsulti, commentariis illustrati.

Iurisconsultorum Vitae plusquam centum.

Epistolae Iuridicae.

Praelectiones Iuris Extemporales plusquam quadraginta.

Disputationes publice tractatae, hoc est, Argumentationes

publicae.

Vita Sancti Iohannis Baptistae, Hispane scripta.

Adversaria ad illustrandam Didaci Saavedrae Rempublicam

Literariam.

Adversaria ad scribendum Dictionarium Hispanum.

Vno verbo, Maiansius opes suas literarias obtulit, quae si viris pecuniosis, aut publica auctoritate pollentibus gratae et acceptae fuissent; vberiores sapientiae fructus edidisset.

97. Visum fuit Thomae Magdalenae, Monacho Dominicano, Paschalis Agramontii Apologiae pro Cardinali Centigneo

[Pg. 91] servido poco, siendo siempre la envidia su enemiga y vencedora. 56 Recuerda allí el autor sus deseos y recordó también algunas obras suyas que ya tenía, entonces, en parte elaboradas, en parte proyectadas, para que José Patiño mandara fueran publicadas las que quisiera. Son éstas:

Alfabeto español, u Ortografía española.

Apuntes pertinentes a la Gramática española.

Retórica española.

Apuntes referentes a la Dialéctica.

Fácil Instrucción de los niños, de la que el autor recogió algunas cosas en aquellos mismos Pensamientos Literarios. Instituciones de la lengua latina.

Apuntes para aprender la Gramática Latina en lengua española.

Iurisconsultus, sive idea Iurisconsulti.

Centum Disputationes Iuris.

Triginta Iurisconsulti comnaentariis illustrati.

Iurisconsultorum Vitae plusquam centum.

Epistolae Iuridicae.

Praelectiones Iuris extemporales plusquam quadraginta.

Disputationes publice tractatae, hoc est, Argumentationes

publicae.


Vida de san Juan Bautista, escrita en español.

Apuntes para ilustrar la República Literaria de Diego Saavedra.

Apuntes para escribir un Diccionario Español.

En una palabra, Mayans ofreció sus riquezas literarias y, si éstas hubieran sido agradables y bien vistas a los varones ricos o a quienes gozaban de pública autoridad, hubiera editado mayores frutos de sabiduría. 57

97. Pareció a Tomás Magdalena, monje dominico, responder a la apología de Pascual Agramunt en favor del cardenal

[Pg. 92] respondere, et in suo scripso efutiit, Gregorium Maiansium fuisse approbatorem intrusum, cum verum sit eum, iussu Castellae Senatus, Censoris partes egisse. Ea de caussa Maiansius vt Magdalenae petulantiam castigaret, ludibunde scripsit opusculum, et in lucem publicam emisit hoc titulo.

Antimadalena, Dialogo entre Sofronio, i Sofobulo, su autor Vigilancio Cosmopolitano. En Madrid anno 1734, charta quadruplicata.

98. Forte contigit vt Beniaminus Keene, magnae Britanniae Regis ad Hispaniarum Legatus prudentissimus et celeberrimus, animi gratia legeret Gregorii Maiansii Epistolas Latinas: cumque Emmanuelis Martini Decani Alonensis dicendi puritatem, elegantiam, et nativas veneres admiraretur; cupidus legendi omnes eiusdem viri Epistolas, significavit Maiansio, vt vellet eas obtinere ab Emmanuele Martino vt publici iuris fierent, se sumtus sufficiente. Recepit Maiansius se id impetraturum: Oratoris Britannici liberalitatem Martino exposuit : isque grato animo Epistolarum volumen per Maiansium misit, data huic facultate, vt Epistolas, quas vellet, demeret et suas emendaret. Emmanuelis Martini Vitam, quam iam antea Maiansius Valentiae scripserat, cum easdem illas Epistolas cogitabat mittere ad illustrissimum virum Iohannem Theodericum Schombergium, obtulit Iosepho Octavio Bustanzio, Reipublicae Genuensis apud Regem Catholicum Ministro, cui arctissimis benevolentiae et beneficientiae vinculis adstrictus erat, quique Decanum Alonensem impense amabat. Ita factum fuit vt vtrumque opus in lucem prodiret hoc titulo.

Emmanuelis Martini, Ecclesiae Alonensis Decani, Epistolarum libri duodecim, Mantuae Carpetanorum apud Iohannem Stunicam anno 1735, duobus voluminibus octuplicatae chartae, quibus tertium accedit hoc titulo : Emmanuelis Martini Ecclesiae Alonensis Decani Vita, scriptore Gregorio Maiansio, Generoso

[Pg. 93] Cienfuegos y en su escrito dijo que Gregorio Mayans había sido aprobador intruso, siendo cierto que había actuado de censor por orden del Consejo de Castilla. Por esa razón, Mayans, para castigar la petulancia de Magdalena escribió un jocoso opúsculo y lo dio a luz pública con este título:

Antimadalena, Diálogo entre Sofronio i Sofóbulo, su autor Vigilancio Cosmopolitano. En Madrid, año 1734, en 4.°.

98. Sucedió que Benjamín Keene, prudentísimo y celebérrimo embajador del rey de la Gran Bretaña ante el de España, leía por gusto las cartas latinas de Gregorio Mayans y, admirando la pureza y elegancia de estilo de Manuel Martí y sus gracias naturales, deseoso de leer todas las cartas del mismo varón, indicó que procurase obtener de Manuel Martí que fuesen hechas del dominio público pagando él los gastos. 58 Aceptó Mayans pedirlas y Martí envió con ánimo agradecido el volumen de cartas por medio de Mayans habiéndole dado la facultad de que quitara aquellas cartas que quisiera y enmendara las suyas. La Vida de Martí, que ya antes había escrito Mayans en Valencia, cuando pensaba enviar aquellas mismas cartas al ilustrísimo Juan Teodoro Schönberg, la entregó Mayans a José Octavio Bustanzo, ministro de la República de Génova ante el rey católico, a quien estaba unido por vínculos de amistad y gratitud, el cual, además, amaba intensamente al deán de Alicante. Así salieron a luz las dos obras con este título:

Emmanuelis Martini, Ecclesiae Alonensis Decani, Epistolarum libri duodecim, Mantuae Carpetanorum, apud Iohannem Stunicam, año 1735, en dos volúmenes, en 8.°, a los que se añadió un tercer volumen con este título: Emmanuelis Martini, Ecclesiae Alonensis Decani, Vita, scriptore Gregorio Maiansio,

[Pg. 94] et Antecessore Valentino, Hispaniarum Regi a Bibliotheca. Mantuae Carpetanorum apud Ioannem Stunicam anno 1735, charta octuplicata.

99. Martinianas Epistolas nemo nisi Maiansius in Hispania ausus fuisset edere. Ipse tamen effecit vt duo Bibliothecarii Regii eas probarent, et maxime vt Blasius Antonius Nassarre, qui ob affectatum literarum imperium reliquos omnes nullo discrimine parvi facere solebat, datam sibi a Maiansio Censuram, praecedente auctoritate Regii Castellae Senatus, subscriberet Eidibus Martiis memorati anni. Emmanuelem Martinum Maiansius in Epistolis suis modestiae et observantiae caussa Praeceptorem suum vocavit, quamvis eius faciem nunquam viderit. Martini Epistolae gratissimae fuerunt eruditis vins ob Latinitatem purisssimam, et aurei saeculi elegantiam. Eiusdem Vita a Maiansio scripta magna ex parte contexta est ex illius aliorumque Epistolis, intermixtis quamplurimis notitiis literariis, stilo vbique Latino dulcique. Ideoque vtrumque opus recusum fuit Amstelaedami apud Wetstenium et G. Smith, anno 1738, duobus voluminibus chartae quadruplicatae, adiuncta Oratione pro Crepitu Ventris habita ab Emmanuele Martino in Arcadum Academia, quam Orationem anno praecedenti Maiansius ediderat Madridii rogatu illustrissimi viri Beniamini Keene, hoc lepido titulo praemisso.

Oratio pro Crepitu Ventris habita ad Patres Crepitantes  (id est, ad Academicos Arcades) ab E.M.D.A. (hoc est, ab Emmanuele Martino Decano Alonensi) Regio-Brigae (id est Madridii) ex Officina Aethonis (hoc est Iohannis Stunicae cum allusione ad Martialis Epigramma 78, libri XII) anno 1739, charta octuplicata.

100. Desiderabantur exemplaria ingeniosissimae Reipublicae Literariae Didaci Saavedrae; et Gregorius Maiansius in fine anni 1735, effecit vt ea Madridii recuderentur octuplicata charta

[Pg. 95] Generoso et Antecessore Valentino, Hispaniarum Regi a Bibliotheca. Mantuae Carpetanorum, apud Ioannem Stunicam, anno 1735, en 8.°.

99. Nadie, que no fuese Mayans, se hubiera atrevido a editar las cartas de Martí en España. Sin embargo, él hizo que dos bibliotecarios reales las aprobasen 59 y, sobre todo, que Blas Antonio Nasarre quien, por el afectado dominio de las letras, solía disminuir a todos los demás sin distinción alguna, firmase la censura dada por Mayans, previa la autorización del Real Consejo de Castilla el 15 de marzo de dicho año. Mayans, aunque nunca había visto su cara, llamó en sus cartas a Manuel Martí su preceptor, por modestia y deferencia. Las cartas de Martí fueron agradabilísimas a los eruditos por su purísima latinidad y la elegancia del siglo de oro. Su vida escrita por Mayans fue compuesta en gran parte de cartas de Martí y de otros, mezcladas muchas noticias literarias con estilo completamente latino y puro. Por ello, las dos obras fueron reimpresas en Amsterdam, por Wetstenius et G. Smith, 1738, en dos volúmenes, en 8.°, añadida la Oratio pro crepitu ventris, pronunciada por Manuel Martí en la Academia de los Arcades, que había editado el año anterior en Madrid a petición del ilustrísimo Benjamín Keene, antepuesto este ingenioso título:

Oratio pro crepitu ventris habita ad Patres Crepitantes (esto es, ante los Académicos de la Arcadia) ab E. M. D. A. (esto es, por Manuel Martí, deán de Alicante), Regio-Brigae (Esto es, en Madrid) ex officina Aethonis (esto es, de Juan Zúñiga, con alusión al Epigrama 78 del libro XII de Marcial) año 1739, en 8.°.

100. Los ejemplares de la ingeniosísima República Literaria de Diego Saavedra eran muy buscados y Gregorio Mayans, a fines del año 1735, quiso reimprimirla en Madrid, en 8.°, por

[Pg. 96] apud Iohannem Stunicam, praemissa docta Praefatione, et Librario opus dedicante excellentissimo viro Beniamino Keene, Regis magnae Britanniae ad Hispaniarum Legato. Huic editioni, quae omnibus emendatior est, praecedit eiusdem Maiansii Oratio posterioribus curis etiam recognita, qua Didacus Saavedra laudatur.

101. Cum Asidonensis Ducissa, Iosepha Paccicca, excellentis Iudicii et mirificae eloquentiae mulier, maxime optaret vt Gregorius Maiansius cum Petro Guzmanno filio suo, tunc Iliplae Comite, et praeclarae spei adolescente, nunc Asidonensi Duce, crebros sereret sermones, quibus ei instillaret sapientiae amorem; Maiansius frequentissime Ducissam illam invisebat vt illustrissimum adolescentem ad bonam frugem informaret; et obsequii gratia dedicavit Ducissae hoc opusculum.

Oracion a Christo, Redentor nuestro en su inefable Passion. En Regiobriga (hoc est Madridii) anno 1736, charta sedecies complicata. Quae Oratio Iesu Christi Passionem continens, vna cum eius meditatione, ibidem recusa est in Exercitationibus Oratoriis, anno 1739.

102. Inter Curiam Romanam et Madridiensem gravissimae fuerunt controversias anno 1736. Hispaniarum Rex Philippus V nonnullos viros elegit, qui de suis regiis iuribus inquirerent, et ad se ferrent. Iis praeerat frater Caspar de Molina, Episcopus Malacitanus, et Regii Castellae Senatus Gubernator, Cardinalatus candidatus, qui cum rescivisset Gregorium Maiansium habere celeberrimum illud Consilium quod Philippo II, Hispaniarum Regi, dederat Melchior Canus anno 1555, petivit a Maiansio per Blasium Antonium Nassarre, vt vellet secum Consilium illud communicare. Vir liberalissimus respondit, velletne illud manu exaratum, art typis excusum! Cumque Molina dixisset, quomodocumque ei liberet: statuit Maiansius Antonio Marino

[Pg. 97] Juan Zúñiga, antepuesto un docto prólogo, y dedicando el librero la obra al excelentísímo Benjamín Keene, embajador del rey de la Gran Bretaña ante el de España. A esta edición, que es la más enmendada, precede la Oración del mismo Mayans, revisada con posteriores correcciones, en la que Diego Saavedra es alabado.

101. Como la duquesa de Medinasidonia, Josefa Pacheco, mujer de excelente juicio y admirable elocuencia, desease en gran manera que Gregorio Mayans trabase frecuentes conversaciones con Pedro Guzmán, su hijo, entonces conde de Niebla y joven de brillante porvenir, ahora duque de Medinasidonia, con las que le infundiese el amor a la sabiduría; Mayans visitaba con mucha frecuencia a la duquesa para instruir al ilustrísimo joven en la buena virtud y como obsequio dedicó a la duquesa este opúsculo:

Oración a Christo Redentor nuestro en su inefable Passión. En Regiobriga (esto es, en Madrid) año 1736, en 16 °. Esta Oración, conteniendo la pasión de Cristo, junto con su meditación, fue reimpresa allí mismo en Ensayos Oratorios, año 1739.

102. Entre la Curia Romana y la de Madrid hubo gravísimas controversias el año 1736. El rey de España, Felipe V, eligió algunos varones que investigasen sobre sus derechos reales y le entregasen las conclusiones. Los presidía Fr. Gaspar de Molina, obispo de Málaga y Gobernador del Real Consejo de Castilla, candidato al cardenalato, quien, habiendo sabido que Gregorio Mayans tenía la célebre consulta dada por Melchor Cano a Felipe II, rey de España, en el año 1555, pidió a Mayans, por medio de Blas Antonio Nasarre, que tuviera a bien comunicarle aquel Consejo. El generoso varón respondió si lo quería copiado a mano o impreso. Y como Molina hubiera dicho que de cualquier modo le cumplía, decidió Mayans entregarlo al tipógrafo

[Pg. 98] typographo illud tradere ne opportuna elaberetur occasio tanti operis edendi. Admonitus autem Episcopus Malacitanus Melchiorem Canum ibi locutum fuisse de personali Episcoporum Residentia, et de Bullae Cruciatae concessione sub certis conditionibus, cuius ipse erat Commissarius Generalis; et praeterea Consilium illud nimis acerbum futurum Curiae Romanae; iussit vt sex tantum exemplaria imprimerentur; reliqua vero, quae formis typographicis iam expressa fuerant in vna parte ; in altera non excuderentur, donec ipse aliud iuberet. Iussit autem postea vt vna cum manuscripto codice a Gregorio Maiansio sibi donato omnia exemplaria, licet solum essent excusa in vna chartae parte, ad se perferrentur; et vt characterum paginae iam compositae, parataeque ad alteras paginas excudendas, in suas capsulas distribuerentur, ne illa praeter praedicta sex exemplaria ad se allata superessent. Ita effecit frater Caspar Molina vt Melchioris Cani Consilium, in sui gratiam et vsum editum, in aliorum ineditum videretur; editum in Regiae Curiae obsequium a se factum, et in Romanae terrorem tanquam ab alio intentatum; ineditum in eiusdem Romanae Curiae gratiam, vtpote in ipso partu a se suffocatum. Scripsit ei Maiansius, vt aut manuscriptum suum sibi restitueret; aut aliquod excusum exemplar ad se mitteret. Et cum ille minime respondisset; excogitavit rationem qua si non prelo, manu tamen impressum exemplar obtineret. Officinam typographicam adiit, iacentes humi paginas manu impressas, quas typographus abiecerat post errata emendata, collegit et coniunxit ; atque hoc modo integrum Melchioris Cani Consilium manu impressum et a se emendatum obtinuit, inscio Molina, qui non multo post Cardinalis renunciatus fuit.

103. Existimat Gregorius Maiansius, Philosophiam duobus modis tractari debere: populariter scilicet ad eorum captum, qui extra scholam vivunt, vtilibusque legendis animum suum

[Pg. 99] Antonio Marín para que no se perdiese una oportuna ocasión de editar tan gran obra. Advertido el obispo de Málaga de que Melchor Cano había hablado allí de la residencia personal de los obispos y de la concesión, bajo ciertas condiciones, de la bula de la Cruzada de la que era Comisario General y, además, que aquel Consejo era demasiado duro con la Curia Romana, mandó que sólo saliesen a luz seis ejemplares, pero los demás, que ya habían sido impresos por una cara, no salieran a luz hasta que él tomase una decisión. Sin embargo, mandó después que todos los ejemplares, juntamente con el códice manuscrito prestado por Gregorio Mayans, aunque sólo hubieran sido impresos por una cara del papel, le fueran entregados y que las páginas ya compuestas de caracteres y las preparadas para imprimirse fueran ordenadas en sus cápsulas para que no quedaran otros ejemplares que los seis dichos anteriormente a él entregados. Así, Fr. Gaspar Molina hizo que el Consejo de Melchor Cano pareciese editado para su favor y utilidad e inédito para el de otros; editado como gracia hecha por él a la Curia Real y terror contra Roma intentado por otro, inédito en gracia a la misma Curia Romana como sofocado por él en el mismo parto. Mayans le escribió que le devolviera su manuscrito o le enviara otro ejemplar impreso. Y como Molina no respondió, Mayans encontró el modo de obtener un ejemplar, no impreso con la prensa, sino apretado con la mano. Marchó a la imprenta, recogió con la mano las páginas impresas echadas en el suelo que el tipógrafo había arrojado después de haber corregido las erratas y las unió; y de este modo obtuvo el Consejo de Melchor Cano íntegro, unido con la mano y enmendado por él, ignorándolo Molina, quien, no mucho después, fue nombrado cardenal.

103. Piensa Gregorio Mayans que la filosofía debe tratarse de dos modos: popularmente, es a saber, para inteligencia de aquellos que viven fuera de las aulas, y deben instruir su

[Pg. 100] informare debent ad res melius cognoscendas tractandasque, vitaeque officia perfectius obeunda; et scienter, subtiliusque, prout fieri debet in Scholis. Priorem illam scribendi rationem eligere voluit Iohannes Baptista Berni, doctor Theologus, et Philosophiae magister in Academia Valentina: atque in publicam lucem emisit Philosophiam Rationalem, Naturalem, Metaphysicam, et Moralem, Hispana lingua scriptam, eamque, Gregorio Maiansio suadente, dicavit illustrissimo adolescenti Petro Perez de Guzman, Comiti Iliplae: eandemque Maiansius, vt Iohannem Baptistam Berni ad maiora excitaret, satis liberaliter laudavit erudita et eleganti Censura, quam iussu Regii Castellae Senatus Madridii dedit, III Cal. Ianuar. anni 1736.

104. Cupiens Antonius Bordazar de Artazu in officina sua excudere libellum a se elucubratum, cui titulum fecit, Proporcion de Monedas, Pesos, i Medidas, con Principios practicos de Arithmetica, i Geometria, para su uso; cumque Regius supremusque Castellae Senatus Gregorio Maiansio iussisset vt de illo libro sententiam diceret; III Cal. Octobreis anni 1736 ipse eam pronunciavit Antonio Bordazari perquam favorabilem.

105. Emmanuel Martinez Pingarron, vir eximiae probitatis, recti iudicii, iuxtaque modestissimus, Gregorio Maiansio suadente, e Gallica lingua in Hispanam convertendos suscepit Claudii Fleury perdoctos libellos De Moribus Israelitarum et priscorum Christianorum, eosque feliciter transtulit. Vtriusque operis ideam perbellam exhibuit Maiansius, interprete laudato, vt par erat, ex delegatione Regii Castellae Senatus; deditque illam Censoriam Epistolam Nonis Martiis, anni 1737.

106. Conqueri solet Gregorius Maiansius, Linguam Hispanam, quae caeteris Europaeis abundantior est, in dies fieri 

[Pg. 101] inteligencia con lecturas útiles para mejor conocer y tratar las cosas y cumplir más perfectamente las obligaciones de la vida, y científicamente, y con más sutileza, como debe hacerse en las aulas. Juan Bautista Berní, doctor teólogo y maestro de filosofía en la Universidad valenciana quiso escoger el primer modo de escribirla y dio a luz pública Philosophia racional, natural, metaphísica y moral, escrita en lengua española, y la dedicó, por consejo de Gregorio Mayans, al ilustrísimo joven Pedro Pérez de Guzmán, conde de Niebla, y Mayans, para excitar a Juan Bautista Berní a mayores empresas, la alabó bastante liberalmente en una erudita y elegante censura que, por mandato del Real Consejo de Castilla, dio en Madrid el 30 de diciembre del año 1736. 60

104. Deseando Antonio Bordazar de Artazu imprimir en su oficina el librito, compuesto por él mismo, al que dio el título: Proporción de monedas, pesos i medidas, con principios prácticos de Aritmética y Geometría para su uso; y como el Real y Supremo Consejo de Castilla había mandado a Gregorio Mayans que diese juicio de aquel libro, lo expuso el 29 de septiembre del año 1736 muy favorable a Antonio Bordazar.

105. Manuel Martínez Pingarrón, varón de eximia honradez, recto juicio e igualmente modestísimo, aconsejándoselo Gregorio Mayans, decidió traducir de la lengua francesa a la española los doctísimos libros de Claudio Fleury, De las costumbres de los israelitas y de los primeros cristianos, y los tradujo felizmente. Mayans manifestó una idea bellísima de las dos obras habiendo alabado al traductor, como convenía, por delegación del Real Consejo de Castilla, y dio la carta aprobatoria el 7 de marzo del año 1737. 61

106. Suele lamentar Gregorio Mayans que la lengua española, más abundante que las otras europeas, se hace más pobre

[Pg. 102] pauperiorem ob operum tam editorum, quam ineditorum neglectum. Ideoque vtriusque generis scripta, quantum potest, ab oblivione vindicare curat, idque nominatim praestitit in editione Dialogi Linguae Hispanae, cuius auctor ignoratur. Sed quicumque ille fuerit, lectu est dignissimus. Nam praeterquam quod est perurbane scriptus, quamplurima docet, quae solummodo apud eum leguntur. Huic Dialogo praemisit Maiansius Praefationem bene longam, in qua eruditissime disputavit de Originibus Hispanae linguae; eiusdem linguae canones etymologicos confecit adiunctis exemplis; et de illius linguae praestantia optime tractavit. Hos duos libellos obtulit Gregorius Maiansius Blasio Antonio Nassarre, Bibliothecae Regiae Praefecto, et collegae suo: atque in lucem publicam emisit hoc titulo insignitos.

Origenes de la lengua Española compuestos por varios autores, recogidos por Don Gregorio Mayans i Siscar, Bibliothecario del Rei nuestro Señor. En Madrid por Iuan de Zuñiga, anno 1737, voluminibus duobus octuplicatae chartae.

107. In priore volumine egit Maiansius de Originibus linguae Hispanae, quibus subiunxit Orationem qua hortatur ad sequendam veram ideam Eloquentiae Hispanae, quam Orationem postremis curis emendavit.

108. In posteriori volumine continentur sequentia opuscula.

Anonymi Dialogus de linguis. Qui titulus latior est, quam apparet; auctoris enim disertissimi consilium fuit agere praecipue de lingua Castellana, in qua satis perite versatus erat.

Adagia collecta ad Enneco Lopez de Mendoza iussu Castellae Regis Iohannis II ordine alphabetico disposita.

Origo et applicatio adagii Hispani, Entrale por la manga, i sacale por el cabezon: o, Metedlo por la boca manga, i salirse

[Pg. 103] cada día por descuido de las obras impresas e inéditas. Por ello, procura cuanto puede librar del olvido los escritos de los dos géneros y de esto dio prueba personalmente en la edición del Diálogo de la Lengua Española, cuyo autor se ignora. 62 Pero cualquiera que haya sido es dignísimo de ser leído. Porque, además de que fue escrito muy cortesanamente, enseña muchas cosas que solamente se leen en él. A este Diálogo antepuso Mayans un prólogo muy largo en el que disputó sobre los Orígenes de la lengua española, elaboró los cánones etimológicos de la misma lengua con ejemplos añadidos y trató excelentemente de la prestancia de la lengua. Estos dos libros ofreció Gregorio Mayans a Blas Antonio Nasarre, prefecto de la real biblioteca y colega suyo, y los dio a luz pública calificados con este título:

Orígenes de la lengua española compuestos por varios autores, recogidos por don Gregorio Mayans i Siscar, bibliotecario del rei nuestro señor. En Madrid, por Juan de Zúñiga, año 1737, dos volúmenes, en 8.°.

107. En el primer volumen trata Mayans de los Orígenes de la lengua española, a los que añadió la Oración que exhorta a seguir la verdadera idea de la eloquencia española que enmendó con las últimas correcciones.

108. En el segundo volumen se contienen los siguientes opúsculos:

Diálogo de las lenguas, de anónimo. Este título es más amplio de lo que parece, pues la idea del discretísimo autor es tratar principalmente de la lengua castellana en la que estaba diestramente versado.

Refranes ordenados por Iñigo López de Mendoza, a ruego del rey don Juan dispuestos en orden alfabético.

Origen y aplicación del refrán castellano: Entrale por la manga y sácale por el cabezón: o, Mételo por la boca manga

[Pg. 104] os ha por el cabezon, auctore Iohanne Luca Cortesio, Carolo II a consiliis in Regio Castellae Senatu: quae Epistola eruditissima est, et tanto auctore digna.

Vocabula Cotthica, quae habet lingua Hispana, collecta a Bernardo Aldrete, Canonico Ecclesiae Cordubensis.

Vocabula Arabica, quae extant in lingua Hispana, colleeta ab eodem Aldrete.

Compendium aliquorum vocabulorum Arabicorum, quae introducta sunt in Linguam Castellanam, collectorum a Francisco Lopez Tamarid, Portionario Ecclesiae Granatensis.

Vocabula quae Bernardus Aldrete excerpsit ex Foro Iudicum, Partitis, Historia Regis Alfonsi, et ex Infante Emmanuele.

Vocabularium Germanitatis compositum a Iohanne Hidalgo.

Excerpta libri inscripti, Gaya Sciencia nobilis Henrici Villenensis ad Didacum Lopez de Mendoza, Dominum Hitae.

109. Porro Blasius Nassarre, etiamsi Gregorii Maiansii Praefationem, vt aequum erat, laudaverat; tamen, quia noluit societatem inire cum triumviris illis, quos Diariistas vocant; iussit eos adversus Maiansii Praefationem scribere; et calumniosam insolentemque invectivam suis sumtibus excudi voluit. Eorum vero audaciam Maiansius praesenti animo repressit edito libello sic inscripto.

Conversacion sobre el Diario de los literatos de España. La publico Don Placido Veranio. En Madrid por Iuan de Zuñiga anno 1737, charta octuplicata.

110. In hac Apologia, graviter et erudite scripta, designari dicuntur Blasius Antonius Nassarre, aliique Maiansii obtrectatores, pulcherrima illa Apellis tabulae descriptione, vbi Calumnia ad vivum expressa fuit.

[Pg. 105]

i salirse os ha por el cabezón, su autor Juan Lucas Cortés, consejero de Carlos II en el Real Consejo de Castilla; epístola que es eruditísima y digna de tan gran autor.

Vocablos godos que tenemos en el romance, recogidos por Bernardo Alderete, canónigo de la iglesia de Córdoba.

Vocablos arábigos que hay en el romance, recogidos por el mismo Alderete.

Compendio de algunos vocablos arábigos, introducidos en la lengua castellana, en alguna manera corruptos, recopilados por Francisco López Tamarid, racionero de la iglesia de Granada.

Vocablos que Bernardo Alderete sacó del Fuero Juzgo, de las Partidas, Historia del rey Alfonso y del Infante Manuel.

Vocabulario de Germanía compuesto por Juan Hidalgo.

El arte de trobar, se llamaba antiguamente en Castilla la Gaya Sciencia, del noble Enrique de Villena a lñigo López de Mendoza, señor de Hita. 63

109. Pero Blas Nasarre, aunque había alabado, como era justo, el prólogo de Gregorio Mayans, sin embargo, porque éste no quiso participar en comunidad con los tres varones llamados Diaristas, mandó que ellos escribiesen contra el prólogo de Mayans y quiso imprimir a sus expensas la calumniosa e insolente invectiva. 64 No obstante, Mayans reprimió su audacia con ánimo intrépido en un librito así titulado:

Conversación sobre el Diario de los literatos de España. La publicó don Plácido Veranio. En Madrid, por Juan de Zúñiga, año 1737, en 8.°.

110. En esta apología, escrita con gravedad y erudición, se dice que Blas Antonio Nasarre y los otros críticos de Mayans son dibujados con aquella bellísima descripción del cuadro de Apeles donde la calumnia fue pintada al vivo.

[Pg. 106]

111. Emmanuelis Martini mors, quae Alicantii contigit XI Cal. Maias anni 1737, magnum attulit moerorem Gregorio Maiansio, qui eum, licet de facie sibi ignotum, vt magistrum semper veneratus est, eiusdemque famam, quantum potuit, amplificavit, significavitque dolorem suum duabus scriptis Epistolis, altera Hispana lingua Madridii data III Nonas Maias memorati anni 1737 in folio ad Cl. virum Franciscum Almeidam, Ecclesiae Patriarchalis Olisiponensis Canonicum, qui eam Olisipone excudi iussit: altera Latine scripta, Madridii eodem die data ad Iohannem Basilium Castelvinium, Cervellionis Comitem, Emmanuelis Martini peramicum, quae edita fuit a Marchione Polenio, anno 1740, in Supplemento Thesauri Antiquitatum Graecarum Romanarumque.

112. Regina Angliae ad animi sui oblectationem fabulosorum librorum Bibliothecam instruxit. Ostendit eam Domino Carteret, Comitati Magnae Villae, qui obsequii caussa Reginae significavit, deesse ibi ingeniosissimum et lepidissimum opus; se vero collocaturum illud in ea selectissima Bibliotheca. Domum itaque reversus, ad se iussit venire Typographos Tomsones, Medicum suum Iohannem Oldfieldum, et sculptores peritissimos. Typographis iniunxit vt Quixoti de la Mancha Vitam a Michaële de Cervantes Saavedra ingeniosissime scriptam, secundum primam editionem fideliter, magnifice, et eleganter repraesentarent : Doctori Oldfieldo Laminarum incidendarum ideas commisit: aeris incissoribus accuratam earum incissionem mandavit. Praeterea Beniamino Keene, magnae Britanniae Regis apud Hispaniarum Oratori, significavit vt exploraret, an Gregorius Maiansius scribere vellet Michaëlis Cervantii Vitam. Quod statim ac Maiansius audivit, libenti et alacri animo recepit se id praestiturum: et perbrevi tempore iudiciosam et allegoricam Oldfieldi Praefationem a Beniamino Keene ex Anglica in Hispanam linguam translatam, ipse stilo Cervantii, servata literali versione, accommodavit: et eiusdem Vitam scripsit, in qua de libris

[Pg. 107] 111. La muerte de Manuel Martí, ocurrida en Alicante el 21 de abril del año 1737, proporcionó grave tristeza a Gregorio Mayans que, aunque de cara le era desconocido, siempre lo veneró como maestro, aumentó su fama cuanto pudo y manifestó su dolor en dos cartas escritas, una en lengua española, fechada en Madrid el 5 de mayo del mismo año 1737, en folio, al ilustre Francisco de Almeida, canónigo de la iglesia patriarcal de Lisboa, que mandó imprimirla en Lisboa, la otra en latín, dada el mismo día a Juan Basilio de Castellví, conde de Cervellón, muy amigo de Manuel Martí, que fue impresa por el marqués Poleni en Supplementum Thesauri Antiquitatum Graecarum Romanarumque, año 1740.

112. La reina de Inglaterra formó una biblioteca de novelas para recreo de su espíritu. La mostró a lord Carteret, conde Granville, quien en obsequio de la reina manifestó que le faltaba la obra más ingeniosa y graciosa, pero él la colocaría en aquella selectísima biblioteca. Así pues, vuelto a casa, llamó a su presencia a los tipógrafos Tonson, a su médico Juan Oldfield y a grabadores peritísimos. Impuso a los tipógrafos que reprodujesen, según la primera edición, fiel, magnífica y elegantemente, la Vida de don Quijote de la Mancha, ingeniosísimamente escrita por Miguel de Cervantes; encomendó al doctor Oldfield la idea de grabar las láminas y mandó su cuidada incisión a los grabadores de acero. Además, indicó a Benjamín Keene, embajador del rey de la Gran Bretaña ante el de España, que averiguase si Gregorio Mayans quería escribir la Vida de Miguel de Cervantes. Apenas lo oyó Mayans aceptó cumplirlo de buen grado y con pronto ánimo, y en muy breve tiempo, acomodó al estilo de Cervantes, guardada la traducción literal, el juicioso y alegórico prólogo de Olfield traducido del inglés al español por Benjamín Keene; y escribió su Vida en la que trató

[Pg. 108] fabulosis erudite egit, et Cervantii opera omnia mirifice descripsit permixta notitiarum Historiae literariae magna copia : Vitamque illam, vt a typographis Londinensibus melius legi posset, iussit excudi Brigae Regiae (id est, Madridii) anno 1738, apud Iohannem Zuñigam octuplicata charta: et praemissa gravi atque eleganti epistola, dicavit eam Comiti Magnae Villae, a quo literas accepit humanissimas et honorificentissimas. Prodiit in lucem magnificum illud opus hoc titulo.

Vida i Hechos del ingenioso Hidalgo Dan Quijote de la Mancha compuesta por Miguel de Cervantes Saavedra en quatro tomos. En Londres: Por J. i R. Tonson 1738. Quatuor volumina sunt quadruplicatae chartae magnae formae. Cervantii Vita primo tomo praeposita fuit, et postea recusa est Hagae Comitum anno 1744. Madridii apud Iohannem de San Martin anno 1750, charta quadruplicata. Et apud Iosephum Alfonsum et Padillam anno 1751, charta octuplicata, et in hac editione Cervantii Vitae praemisit librarius operum editorum Gregorii Maiansii Catalogum, quae in notitiam eius pervenerunt. Praeterea Cervantii Vita in Gallicam linguam translata fuit par le Sieur D. S. L. et Amstelaedami edita apud Franciscum Changuion anno 1740, charta duodecies plicata. Ipse auctor ad me scripsit se multum auxisse eandem Vitam.

113. Studiosa Legum iuventus Hispana avidissime expetebat Bartholomaei Chesii Interpretationes Iuris: et quanquam Gregorius Maiansius optabat vt potius recuderentur Iosephi Retesii opera adiectis eiusdem auctoris ineditis, Iosepho Finestresio, Iurisconsulto eruditissimo hoc consilium approbante, et contendente vt efficeretur; tamen aliter visum fuit iis, quorum auctoritas praevalebat in expendenda pecunia Academiae Cervariensis, quae sumtus sufficere debebat. Itaque praelatae fuerunt Interpretationes Chesianae, cuius editionem accuravit Finestresius, [Pg. 109] con erudición de las novelas y describió maravillosamente todas las obras de Cervantes mezcladas con gran número de noticias de la historia literaria, y mandó imprimir en Briga-Regia (esto es, en Madrid) aquella Vida, para que los tipógrafos pudieran leerla mejor, en el año 1738, por Juan de Zúñiga, en 8.º, y, antepuesta una grave y elegante carta, la dedicó al conde de Granville, de quien recibió cartas muy humanas y honrosas. 65 Salió a luz aquella magnífica obra con este título:

Vida i Hechos del Ingenioso Hidalgo Don Quijote de la Mancha, compuesta por Miguel de Cervantes Saavedra, en quatro tomos. En Londres, por J. i R. Tonson, 1738.

Son cuatro volúmenes en 4.°, de gran formato. La Vida de Cervantes se antepuso al primer volumen y después fue reimpresa en La Haya, año 1744, en Madrid, por Juan de San Martín, año 1750, en 4.°. Y, por José Alfonso y Padilla, año 1751, en 8.°, y, en esta edición de la Vida de Cervantes, el librero antepuso el catálogo de las obras impresas de Gregorio Mayans que habían llegado a su conocimiento. Además, la Vida de Cervantes fue traducida a la lengua francesa por le Sieur D. S. L. y fue impresa en Amsterdam, por Francisco Changuion, año 1740, en 12.°. El mismo autor me escribió que había aumentado la Vida.

113. Los jóvenes españoles estudiantes de Derecho esperaban con avidez las Interpretationes luris de Bartolomé Chesi y, aunque Gregorio Mayans deseaba que se reimprimieran más bien las obras de José de Retes, 66 añadidos los inéditos del mismo autor, aprobando José Finestres, jurisconsulto eruditísimo, este criterio y presionando para que así se hiciese; sin embargo distinto fue el parecer de quienes disponían en el empleo del dinero de la Universidad de Cervera que debía pagar los gastos. Así, fueron preferidas las Interpretationes de Chesi, cuya edición

[Pg. 110] et Madridii frigide laudavit Maiansius ex delegatione supremi Castellae Senatus pridie Nonas Octobreis anni 1737.

114. Iosephus Berni, Iurisconsultus Valentinus et caussarum Patronus, in animum induxit scribere de praecipuis rebus, quas discere debent Tirones, qui Iurisprudentiae Pragmaticae se dedunt. Iccirco edidit quamplurima opuscula, curavitque vt eius magister Gregorius Maiansius sui ingenii partus fere omnes susciperet, probaretque publice: quod a praeceptore suo, viro humanissimo, facile obtinuit. Quare cum scripsisset librum, cui titulum fecerat, El Abogado instruido en la Practica Civil de España; sui magistri arbitrio permisit vt operis sui Patronum eligeret, atque vt ipse vellet esse Censor. Morem ei gessit Maiansius, cui visum est vt libellus dedicaretur Cl. viro Emmanueli Francisco Rodriguez de Castro, Ecclesiae Compostellanae Decano, peramico suo: et ipse Maiansius opusculum illud probavit iussu Regii Castellae Senatus XV Cal. Martias anni 1738.

115. Ediderat Gregorius Maiansius Orationes aliquas, videlicet De Virginis Mariae Dei Matris Conceptu: De Iesu Christi Natali: De eiusdem ineffabili Passione: De Didaci Saavedrae laudibus: et Exhortationem ad comparandam veram ideam Hispanae Eloquentiae: cumque nonnulli eius amici eas legere cuperent, et exemplaria deficerent; Orationes illas a se recognitas prelo iussit committi, modeste eas sic inscribens.

Ensayos Oratorios de Don Gregorio Mayans i Siscar, Biblithecario Real. Va añadida la Oracion de Dion Chrisostomo intitulada, PERI ANAKWRHSEOS, esto es, Del Retiramiento: traducida de Griego en Español por Pedro de Valencia, Chronista del señor Don Felipe III. En Madrid por Juan de Zuñiga, anno 1735, charta octuplicata.

[Pg. 111]

cuidó Finestres y Mayans alabó con frialdad en Madrid, por delegación del Supremo Consejo de Castilla, el 6 de octubre de 173 7.

114. José Berní, jurisconsulto valenciano y abogado, pensó escribir sobre los principales temas que deben aprender los principiantes que se dedican a la jurisprudencia práctica. Por esto, editó muchos opúsculos y procuró que su maestro, Gregorio Mayans, aceptara y aprobara públicamente casi todos los partos de su ingenio, lo que fácilmente obtuvo de su preceptor, varón amabilísimo. Por eso, habiendo escrito el libro, que había titulado, El abogado instruido en la práctica civil de España, confió al juicio de su maestro que eligiese patrón de su obra y que él mismo quisiera ser su censor. 67 A su gusto obró Mayans, a quien pareció que el libro se dedicara al ilustre Manuel Francisco Rodríguez de Castro, deán de la iglesia de Santiago de Compostela, muy amigo suyo, y el mismo Mayans aprobó aquel opúsculo, por orden del Real Consejo de Castilla, el 15 de febrero del año 1738.

115. Había editado Gregorio Mayans algunos discursos, es a saber, De la Concepción de la Virgen María Madre de Dios, Del Nacimiento de Jesucristo, De su inefable Pasión, En honor de Diego Saavedpa y la Exhortación para adquirir la verdadera idea de la elocuencia española y, como algunos de sus amigos deseaban leerlas y faltaran ejemplares, mandó entregar a la imprenta aquellos discursos, corregidos por él, titulándolos con modestia:

Ensayos oratorios de Don Gregorio Mayans i Siscar, bibliothecario real. Va añadida la Oración de Dión Chrisóstomo intitulada, IIEPI ANAXQPHYlEO', esto es, Del Retiramiento, traducida del griego en español por Pedro de Valencia, chronista del señor don Felipe III. En Madrid, por Juan de Zúñiga, año 1739, en 8.°.

[Pg. 112]

116. Hic est Petrus ille Valentia, Benedicti Ariae Montani discipulus, tanto magistro dignus, cuius interpretatio fidelis illa quidem et propria est; sed Hispanae linguae periti aiunt verborum collocationem aliquando esse perturbatam adversus indolem illius linguae: quod ex eo provenit, quod Petrus Valentia illo tempore magis versabatur in Graecis Latinisque scriptoribus, quam Hispanis.

117. Non ita contigit in translatione Dictati Christiani Benedicti Ariae Montani, quam edidit ipse Maiansius, cuius esse dicuntur Dedicatio, Censurae, et Praefatio, in quibus mirifice laudatur versio illa, in cuius laudem nihil maius diei potest, quam eius auctorem Petrum Valentiam octies diversis modis transtulisse frontispicium semper feliciter : adeo difficilis erat eius interpretatio, et adeo felix eius interpres. Prodiit in lucem illud opus hoc titulo.

Leccion Christiana: o Tratado de lo que los Dicipulos de Christo comunmente deven saber, i cada uno de su parte guardar: colegido, i brevemente recopilado de la dotrina, i Reglas del Maestro por el condicipulo Benito Arias Montano, para instruccion de la pequeña Grei. Traducido de Latin en Español por Pedro de Valencia, Chronista del señor Rei Don Felipe III. Porfiad a entrar por la puerta angosta, Matth. VII, 13. En Madrid por Juan de Zuñiga, anno 1739, charta octuplicata.

118. Iosephus Finestres de Monsalvo, Iurisconsultus Barcinonensis, et Academiae Cervariensis Antecessor eruditissimus, qui suis scriptis inclarescere poterat, a Gregorio Maiansio petiit vt ad se mitteret edendum Johannis Altamirani et Velazquez Lusitani, et Juris Pontificii in Academia Salmanticensi olim Primarii Professoris, in priores tredecim libros ex viginti Quaestionum Q. Cervidii Scaevolae Comnentarium manu exaratum: et Maiansius eius voluntati se facilem praebuit, mittens opus illud ingeniosum, et doctum, cuius exemplar transcriptorum culpa

[Pg. 113] 116. Pedro de Valencia fue discípulo de Benito Arias Montano, digno de tan gran maestro, cuya interpretación es, ciertamente, fiel y propia; pero dicen los peritos de la lengua española que la colocación de las palabras ha sido alterada algunas veces contra el carácter de la lengua, lo cual procede del hecho de que Pedro de Valencia se dedicaba entonces más a los escritores griegos y latinos que a los españoles.

117. No sucedió así en la traducción del Dictatum Christianum de Benito Arias Montano, editado por el mismo Mayans, de quien se dice son la Dedicatoria, la Censura y el Prólogo, en que se alaba admirablemente aquella traducción, en cuyo elogio nada mejor se puede decir que su autor, Pedro de Valencia, tradujo el frontispicio ocho veces distintas y siempre felizmente; hasta tal punto era difícil su interpretación y feliz su intérprete. Salió a luz aquella obra con este título:

Lección Christiana, o Tratado de lo que los discípulos de Christo comúnmente deven saber, i cada uno de su parte guardar, colegido i brevemente recopilado de la dotrina i reglas del maestro por el condicípulo Benito Arias Montano, para instrucción de la pequeña grei. Traducido de latín en español por Pedro de Valencia, chronista del señor rei don Felipe III. Porfiad a entrar por la puerta angosta, Matth., VII, 13. En Madrid, por Juan de Zúñiga, año 1739, en 8.°.

118. José Finestres de Monsalvo, jurisconsulto barcelonés y eruditísimo catedrático de Derecho Romano en la Universidad de Cervera, 68 que podía hacerse ilustre por sus escritos, pidió a Gregorio Mayans que le enviara para su edición, Iohannis Altamirani et Velazquez, Lusitani et Iuris Pontificii in Academia Salmanticensi olim Primarii Professoris, in priores tredecim libros ex viginti Quaestionum Q. Cervidii Scaevolae Commentarium  escrito a mano, y Mayans se avino fácilmente a su voluntad enviando aquella obra ingeniosa y docta, cuyo ejemplar, [Pg. 114] depravatum feliciter emendavit Iosephus Finestres, ipsumque iussu Regii Castellae Senatus probavit Gregorius Maiansius Madridii XVII Cal. Augusti, anno 1739. Prodiit opus illud Cervariae typis Academicis excusum ab Emmanuele Ibarra charta quadruplicata; et postea ab eximio Iurisconsulto Gerardo Meerman, Syndico Roterodamensi, insertum est, nova accessione missa a Gregorio Maiansio, tomo secundo Novi Thesauri Iuris Civilis et Canonici, anno 1751.

119. Interea Gregorius Maiansius in Regia Bibliotheca, aut semper aliquid legebat, aut (quod frequentius et pertinacius factitabat) manu sua describebat magnorum virorum opera, et praecipue Nicolai Antonii, quae cogitabat edere. Sed cum Bibliothecarii honorarium solum esset quingentarum argenti vnciarum signatae monetae: et Secretariii Regii munus sibi promissum in suspenso esset, ne Iosephus de Montalegre, Marchio Salensis, qui munus illud obtinuerat, et Caroli Regis Siciliarum primarius erat Secretarius, illo stipendio privaretur; Maiansius, qui spes suas nimis protrahi videbat, quique rem familiarem consumebat; coactus fuit a Rege petere veniam adeundi Patriam vt res suas domesticas ordinaret. Facile obtinuit viaticum sex mensium; et Olivam repedavit cum omni libraria supellectile, domumque suam pervenit pridie Nonas Augustas anni 1739. Cumque tempus illud finiretur, petiit veniam permanendi in patria sex alios menses: et ei etiam concessa fuit. Interca id agebat vt substitutum acciperet Emmanuelem Martinezium, virum probissimum, et ob elegantes aliquas Claudii Floridi versiones Reipublicae literariae notum. Quo negotio feliciter confecto, post quindecim menses, quibus a Madridio aberat, Bibliothecarii munere se abdicavit, spontaneam abdicationem Rege ipso probante, literis per Guilìelmum Klarke datis VIII Eidus Septembreis anni 1740, quibus Rex confirmavit, Gregorium Maiansium

[Pg. 115] deformado por culpa de los copiantes, enmendó felizmente José Finestres y aprobó Gregorio Mayans, por orden del Real Consejo de Castilla, en Madrid, el 16 de julio del año 1739. Apareció aquella obra en Cervera, impresa por Manuel Ibarra en la imprenta de la Universidad, en 4.°, y más tarde fue incluida por el eximio jurisconsulto Gerardo Meerman, Síndico de Roterdam, nuevamente aumentado por Gregorio Mayans, en el tomo segundo de Novus Thesaurus Iuris Civilis et Canonici, año 1751.

119. Entretanto, Gregorio Mayans siempre leía algo en la real biblioteca o (lo que hacía con más frecuencia) copiaba de su mano las obras de los grandes hombres y, principalmente, de Nicolás Antonio que pensaba editar. Pero como el sueldo de bibliotecario era sólo de 50 onzas de plata acuñada y el cargo de secretario real prometido estuviese en suspenso 69 con el fin de que José de Montalegre, marqués de Sala, que había obtenido aquel cargo y era el primer secretario de Carlos, rey de las Sicilias, no fuese privado de aquel sueldo, Mayans, que veía aplazar sus esperanzas y consumía los bienes familiares, se vio obligado a pedir al rey permiso para marchar a su patria y ordenar sus asuntos familiares. Obtuvo fácilmente el sueldo de seis meses para el viaje, se volvió a Oliva con todo el bagaje de libros y llegó a su casa el 4 de agosto de 1739. Cuando estaba para  finalizar aquel tiempo, pidió permiso para permanecer en su patria otros seis meses y también le fue concedido. Entretanto, trataba de que recayese la sucesión en Manuel Martínez, varón virtuosísimo y conocido en la República de las Letras por algunas elegantes traducciones de Claudio Fleury. Resuelto felizmente este negocio después de quince meses que estaba ausente de Madrid, renunció al cargo de bibliotecario, aprobando el mismo rey la espontanea renuncia en carta dada por medio de Guillermo Klarke, el 6 de septiembre de 1740, en la que el rey confirmó que Gregorio Mayans había desempeñado

[Pg. 116] optime se gesisse in Bibliotbecarii munere ; seque ei potestatem facere secedendi in Patriam suam, vt liberius et commodius ibi posset scribere.

120. Igitur cum in domo paterna Gregorius Maiansius decrevisset vivere avito contentus patrimonio (siquidem experientia edoctus meliora sperare non auderet) decrevit tandem vxorem ducere ante multos annos animo suo destinatam Margaritam Paschalem, Iacobi Paschalis Generosi et Eugeniae Maiansiae, amitae suae, etiam Generosae, filiam, virginem egregiae indolis, bene moratam, et satis dotatam : et ob hanc rationem impetrata venia a Pontifice Romano, mille argenti vncias elargitus fuit fabricas templi Sancti Petri : quae venia obtenta illam vxorem duxit pridie Cal. Martias anni 1740. Ex ea ad hunc diem octo liberos suscepit, sex superstites, videlicet, tres mares, Michaelem, Iosephum, et Franciscum, totidemque feminas, Mariam Gregoriam, Theresiam, et Iosepham, quibus addendi Iohannes, et Gregorius, qui in ipso ineuntis vitae exordio post susceptum sacrum lavacrum immortalitatis viam ingressi sunt.

121. Novum vitae genus Maiansius iniens, non iccirco literis vacare desiit. Nam maiorum suorum morem secutus, fundos suos ad certum tempus locat et, locationum tempore finito, eas renovat. Res domesticas eius vxor curat; ipse viriles et literarias, et vt familia sua honestissime vivat.

122. Et quoniam ibi degit, vbi literarium auxilium a nemine potest petere ; Bibliothecam selectissimam summa diligentia per multos annos collectam non solum conservat ; sed quantum potest, absentium amicorum opera vtens, adauget. Maiorem autem diligentiam adhibet electioni, quam numero, qui quatuor mille voluminum, aut plurium, esse dicitur: qui procul dubio

[Pg. 117] excelentemente el cargo de bibliotecario y que se le daba potestad para retirarse a su patria para que pudiese escribir más libre y cómodamente. 70

120. Así, habiendo decidido Gregorio Mayans vivir en la casa paterna contento con el patrimonio familiar (pues, instruido por la experiencia, no se atrevía a esperar mejores cosas), decidió, finalmente, tomar esposa, habiendo designado en su ánimo muchos años antes a Margarita Pascual, hija de Jaime Pascual, Generoso, y de Eugenia Mayans, tía suya, también Generosa, virgen de esclarecido carácter, de buenas costumbres y bastante dotada; y por esta razón, habiendo pedido la dispensa del Romano Pontífice, pagó mil onzas de plata para la fábrica de San Pedro y, obtenida, contrajo matrimonio el 28 de febrero de 1740. 71 De ella recibió ocho hijos, de los que sobreviven seis, es a saber, tres varones: Miguel, José y Francisco, y otras tantas hembras: María Gregoria, Teresa y Josefa, a los que hay que añadir Juan y Gregorio que en el mismo origen de una vida que empezaba, después de haber recibido el santo bautismo, entraron en el camino de la inmortalidad.

121. Iniciando un nuevo género de vida, no por ello dejó Mayans de entregarse a las letras. Porque, siguiendo la costumbre de sus antepasados, alquila sus tierras para determinado tiempo y, finalizado el tiempo de los alquileres, los renueva. Su esposa cuida de los asuntos domésticos; él mismo de los varoniles y literarios para que su familia viva honestamente.

122. Y, porque vive donde no puede pedir a nadie ayuda literaria, no sólo conserva la selectísima biblioteca recogida con suma diligencia durante muchos años, sino la aumenta cuanto puede, utilizando el trabajo de sus amigos ausentes. Pero presta mayor cuidado a la elección que al número de cuatro mil volúmenes o más, según se dice; que, sin duda alguna, sería [Pg. 118] multo maior esset, nisi quamplurimos libros dedisset amicis suis; multo plures permutasset cum melioribus, maxime cum essent apud eos qui illis vendere nolebant: et nisi magnam pecuniae vim in tot operibus excudendis insumsisset, nulla inde ad se vtilìtate pecuniaria perveniente: vt studiorum impensae omittantur per tot annos factae.

123. Gregorii Maiansii secessus, etsi ibi degat, vbi neque sunt viri docti quibuscum cogitationes literarias communicare possit, nec Bibliothecae; nec Typographia; nullum tamen impedimentum attulit proposito suo propagandi res literarias, vt eius facta praeclarissima abunde testantur.

124. Vrbs Valentina magnificentissime celebrare solet Seculares dies a reditu suo in Religionem Christianam, qui contigit IV Cal. Octobreis anni Incarnationis 1239. Festa quinti seculi celebravit ea Vrbs VII Eidus Octobris anni Natalis Domini 1738, et ea descripsit cl. vir Iosephus Ortinus et Maior, vir eo tempore inter equites Valentinos doctus, inter doctos eques. Eius Descriptioni decorandae quaesitus est vir nobilissimus Ximenius Perez Zapata de Calatayud, Comes Rahalis, et Vicecomes Chelvae, qui vt muneri suo satisfaceret, opem literariam petiit a Gregorio Maiansio, cuius beneficio debuit disertissime Censoris partes agere iussu Regii Castellae Senatus data epistola Valentiae VI Cal. Martias anni 1740.

125. Cupiebat Antonius Bordazar vt viri nobiles occuparentur Valentiae in studiis Mathematicis. Deerat vero qui magisterium digne susciperet: et non levis erat difficultas in excitando animo Iohannis Baptistae Coracciani, viri Mathematicarum Scientiarum peritissimi; sed qui procul ab hominum erat commercio, virtutis et studii exercitationibus semper intentus. Eius tamen animum permovit Gregorius Maiansius vt nomen suum et auctoritatem daret Academiae Mathematicae Valentiae

[Pg. 119] mucho mayor, si no hubiera dado muchísimos libros a sus amigos, no hubiera cambiado otros muchos con los mejores, sobre todo cuando estaban en poder de quienes no querían venderlos, y si no hubiera gastado gran cantidad de dinero en imprimir tantas obras, no recibiendo por ello utilidad económica alguna, sin recordar los gastos de los estudios hechos durante tantos años.

123. El retiro de Gregorio Mayans, aunque vive donde no hay varones doctos con quienes pueda comunicar los pensamientos literarios, ni bibliotecas, ni imprenta, ningún impedimento añadió a su decisión de propagar los temas literarios como abundantemente demuestran sus hechos.

124. La ciudad de Valencia suele celebrar con magnificencia los días seculares de su retorno a la religión cristiana, ocurrida el 28 de septiembre del año de la Encarnación de 1239. La ciudad celebró las fiestas del quinto siglo el 9 de octubre del año del Nacimiento del Señor de 1738 y las narró el egregio José Ortí y Mayor, entonces varón docto entre los caballeros y caballero entre los doctos. Para adornar su narración fue propuesto el noble Ximeno Pérez Zapata de Calatayud, conde de Rahal y vizconde de Chelva, quien para cumplir con su encargo pidió ayuda literaria a Gregorio Mayans, con cuyo favor hizo de elocuente censor, por orden del Real Consejo de Castilla, en carta fechada en Valencia el 24 de febrero de 1740.

125. Deseaba Antonio Bordazar que los nobles de Valencia se ocupasen de los estudios matemáticos. Pero faltaba quien asumiese con dignidad el magisterio y había gran dificultad en excitar el ánimo de Juan Bautista Corachán, varón peritísimo en las ciencias matemáticas, pero que estaba alejado del comercio de los hombres y siempre dedicado a los ejercicios de virtud y de estudio. No obstante, Mayans movió su ánimo para que diera su nombre y autoridad a la Academia Matemática

[Pg. 120] institutae anno 1740, quo in lucem prodiit Idea Academiae Mathematicae, quam Antonius Bordazar elucubravit, et Academia illa dicavit Hispaniarum Infanti Philippo Borbonio.

126. Nihil est frequentius, quam mercatores librarios clarorum virorum animos sibi velle conciliare librorum dedicationibus. Iccirco Franciscus Emmanuel de Mena, cum officiosus videri vellet erga illustrissimum virum Franciscum Almeidam, Ecclesiae Patriarchalis Olisiponensis Canonicum; Barcinone excudi iussit Alfonsi Rodriguezii Exercitium Perfectionis, et virtutum Christianarum, atque hunc librum dicavit laudato viro, Epistola dedicatoria a Maiansio sibi missa, quam Franciscus Mena subscripsit Madridii VI Cal. Novembreis anni 1740.

127. Illustrissimus vir Franciscus Xavier de Menesses, Ericeirae Comes, cum Iohanne V, Lusitaniae Rege, persaepe solebat sermones serere de literarum studiis promovendis, et mentionem frequentissime faciebat Gregorii Maiansii, quae Regi erat gratissima: nam, vt alia omittantur, suo iussu emerat exiguissimo pretio centum aureorum cl. viri Emmanuelis Pantoiae Bibliothecam manuscriptam exquisitissimam et inaestimabilem. Praeterea idem Maiansius, vt Regis animum sibi magis conciliaret, per Ericeirae Comitem ei donavit, tum opera sua edita, tum aliqua manuscripta vitulinae chartae nitidissimae et plurimi facienda: videlicet Davidis Psalterium secundum vulgatam editionem ob varias lectiones vtilissimum cum suis Glossulis: Gratiani Decretum cum antiquis omnibus Glossis magnificentissime scriptum, aureis literis initialibus, maiusculis artificiosissime scriptis, et plus quam octingentis picturis eximiae varietatis ornatum: praeterea Gregorii IX Decretalium libros quinque similis magnificentiae cum integris Glossis. Quae opera procul dubio scripta fuerunt statim ac Decretalium libri compositi fuerunt in alicuius magni Principis gratiam; erant enim scripta sumtuosissime in charta

[Pg. 121] de Valencia, fundada en el año 1740 en que salió a luz la Idea de la Academia Matemática, compuesta por Antonio Bordazar y dedicada por la Academia al Infante de España, Felipe de Borbón.

126. Es muy frecuente que los libreros quieran ganarse el ánimo de los hombres esclarecidos con las dedicatorias de los libros. Por ello, Francisco Manuel de Mena, queriendo parecer obsequioso con el ilustrísimo Francisco de Almeida, canónigo de la iglesia patriarcal de Lisboa, mandó imprimir en Barcelona Ejercicios de perfección y virtudes cristianas de Alfonso Rodríguez y dedicó este libro al renombrado varón, con una carta dedicatoria enviada por Mayans que Francisco Mena firmó en Madrid el 27 de octubre de 1740.

127. El ilustrísimo Francisco Javier de Meneses, conde de Ericeira, solía mantener muy a menudo conversaciones con Juan V, rey de Portugal, para promover los estudios literarios y hacía con frecuencia mención de Gregorio Mayans que era gratísima al rey porque, para omitir otras cosas, había comprado por orden suya, con el poquísimo dinero de 100 monedas de oro, la biblioteca del ilustre Manuel Pantoja, manuscrita, exquisita e inestimable. Además, el mismo Mayans, para ganarse el ánimo del rey, le dio por medio del conde de Ericeira, obras suyas editadas, algunos manuscritos de pergamino limpísimo y de la mayor consideración, es a saber, el Salterio de David según la edición vulgata, utilísimo por varias lecciones con sus glosas, el Decreto de Graciano con todas las glosas antiguas escrito con gran munificencia y adornado con las letras iniciales de oro, las mayúsculas escritas artificiosamente y más de ochocientas pinturas de extraordinaria variedad; además, los cinco libros de las Decretales de Gregorio IX con las glosas completas de semejante magnificencia. Estas obras fueron escritas en gracia de algún gran príncipe, sin duda inmediatamente

 

[Pg. 122] maxima, et deerant sextus et septimus Decretalium libri. Donavit etiam Regi T. Livii decem priores libros accuratissime scriptos anno qui praecessit Typographiae inventionem. Cuius exemplaris scriptura elegantissima est, ea videlicet quam illius aetatis Typographi vt optimam sui temporis elegerunt. Ideoque multi dubitabant, an libri illi Liviani typis essent expressi. Denique donavit Regi Dantis Comoediam et nonnulla scripta Arabica recens inventa, adiuncta epistola ad Ericeirae Comitem Olivae data XVII Cal. Maias anni 1741, vbi egregie Rex laudabatur: cumque hic rescivisset Maiansium esse qui latuerat sub nomine A. Amnis; ipse Maiansius personam sibi detraxit et memoratae epistolae inseruit hoc epigramma.

Ad

IOHANNEM V

Lusitaniae Regem Personatus A. Amnis sive

MAIANS.

Lege Theatrali personam ponere debet

Is qui displicuit. Cur ego, si placui?

Immo ideo. Persona tegat quos usus in artem

Turpiter erudiit, quique pudore carent.

Ingenui non est scaenae exercerier arte.

Cum Tu laudaris. Fabula non agitur.

Rex humanissimus datam Epistolam ad Ericeirae Comitem libenter audivit, modestissime de se, magnifice de Maiansio dixit, dona literaria accipere dignatus fuit, et suo nomine Gregorio Maiansio gratias agi iussit, dixitque ex libris illis vberiores fructus

[Pg. 123] después que los libros de las Decretales fueron compuestos, pues estaban escritas suntuosamente en folio grande y faltaban los libros sexto y séptimo de las Decretales. Dio también al rey los diez primeros libros de Tito Livio cuidadosamente copiados el año antes de la invención de la imprenta. La escritura de este ejemplar es elegantísima, es a saber, la elegida por los tipógrafos de aquella edad como la mejor de su tiempo. Por ello, muchos dudaban si aquellos libros de Livio fuesen impresos. Finalmente, dio al rey la Comedia de Dante y algunos escritos arábigos recientemente hallados, habiendo añadido una carta al conde de Ericeira, fechada en Oliva el 15 de abril del año 1741, en que el rey era especialmente alabado; en todas las circunstancias hubiera sabido éste que era Mayans quien se escondía debajo del nombre A. Amnis, pero el mismo Mayans hizo salir su persona e introdujo este epigrama en su mencionada carta.

A

JUAN V.

Rey de Portugal, el simulado A. Amnis

O MAYANS.

Según la ley del teatro, debe ponerse la máscara quien no

gustó. ¿Por qué yo, si gusté?

Antes, al contrario. La máscara oculte los usos que torpemente

enseña contra el arte, que carecen de pudor.


No es propio del hombre libre ejercitarse en el arte de la

escena. Mientras tú seas alabado. No se trata de fábula.

El amabilísimo rey oyó con gusto la carta entregada al conde de Ericeira, habló con gran modestia de sí y elogiosamente de Mayans, se dignó aceptar los regalos literarios y mandó se dieran las gracias en su nombre a Gregorio Mayans y dijo que Mayans percibiría más abundantes frutos de aquellos libros

[Pg. 124] percepturum Maiansium, si eos apud se retinuisset. Iussit tamen vt Comes Ericeirae cum aliis peritissimis viris Gratiani Decretum conferret cum exemplaribus editis, vt variae lectiones observarentur.

128. Antonius Paschalis et Garcia, Generosus Valentinus, Gregorii Maiansii propinquus, nomen daturus equitum Fraternitati, quae a B. Virgine Maria, quam Solitudinis vocant, nomen habet ; libellum supplicem offerre voluit, in quo Maiansius breviter et dilucide exposuit eius Genealogiam: et vt lectores alliceret, nonnulla sparsit de Valentinorum Nobilitate et Nobilium distinctione, in qua primas obtinent viri Generosi, qui vni, illius Regni Foris vigentibus, Sevirorum Valentinorum Primates esse poterant. Prodiit in lucem libellus ille Valentiae anno 1742, in folio.

129. Pueri Poëticae studiosi vix in Hispania versificare poterant propterea quod Bibliotheca Musarum, quam anno 1681 Barcinone ediderat Iohannes la Cavalleria et Dulach, vtriusque Iuris Doctor, nusquam venalis comparebat. Huic studiosorum adolescentium incommodo medicinam reperit Maiansius: nam Bibliothecam Musarum emaculavit maxime in stilo Castellano: et quae anonymus Gallus ediderat, Hispane reddidit, orthographiam emendavit et operi praemisit Prosodiam brevissimam, et luculentam, latens sub hoc anagrammate, Geronimo Grayas: neque enim ex mustaceo laureolam quaerere voluit. Atque hoc pacto editus est in lucem.

Gradus ad Parnassum, sive Bibliotheca Musarum, vel, Novus Synonymorum, Epithetorum, Phrasium Poëticarum, et Versuum Thesaurus, cuius emendationem curabat Petrus de Ville, Lugduni, apud Fratres de Ville 1742, duobus voluminibus chartae octuplicatae.

[Pg. 125]

si los hubiera retenido en su poder. Sin embargo, mandó que el conde de Ericeira y otros varones peritísimos cotejasen el Decreto de Graciano con los ejemplares editados, para que se observasen las diversas lecciones.

128. Antonio Pascual y García, Generoso valenciano, pariente de Gregorio Mayans, para alistarse en la fraternidad de los caballeros que toma el nombre de la Bienaventurada Virgen María llamada de la Soledad, quiso ofrecer un librito de súplica en el que Mayans expuso brevemente y con claridad su genealogía, y para atraer lectores, esparció algunas noticias sobre la nobleza valenciana y las clases de nobles, en la que obtienen la primacía los generosos únicos que, estando vigentes los fueros de aquel reino, podían ser los primeros entre los seis órdenes de caballeros valencianos. Salió a luz aquel librito en Valencia, el año 1742, en folio.

129. Los niños que estudiaban la poética apenas podían versificar en España, porque la Bibliotheca Musarum, editada el año 1681 por Juan La Cavallería y Dulach, doctor en los dos Derechos, nunca aparecía a la venta. Mayans encontró remedio a esta incomodidad de los jóvenes estudiosos, porque purificó al máximo la Bibliotheca Musarum en estilo castellano y tradujo al español la que había editado un anónimo francés, enmendó la ortografía y antepuso una brevísima y luminosa Prosodia, ocultándose bajo este anagrama, Gerónimo Grayas, y no quiso buscar una corona de laurel en un mustaco. Y con este acuerdo salió a luz.

Gradus ad Parnassum, sive Bibliotheca Musarum, vel Novus Synonymorum, Epithetorum, Phrasium Poëticarum et Versuum Thesaurus, cuius emendationem curabat Petrus de Ville, Lugduni, apud Fratres de Ville, 1742, dos volúmenes, en 8.°.

[Pg. 126]

130. Cardinali Caspari Molina dedicavit hos libros Petrus de Ville; non vero Maiansius, qui de illius gratia sibi concilianda minime sollicitus erat.

131. Asseveravit Gregorio Maiansio nobilis vir Paschalis Escriva, velle se suis sumtibus edere opera, quae Maiansio viderentur digna luce publica. Atque hic vt illius impensis colorem quaereret (nam Hispani Nobiles a commercio sunt alienissimi, et ideo plerique parum pecuniosi) et vt eius etiam voluntati gratificaretur, excogitavit Academiam instituere, cuius ille esset Praeses perpetuus, et Maiansius, Censor etiam perpetuus, vt ita facilius fieret quod vterque vellet in electione et editione librorum, praesertim cum per constitutionem Academicam liceret, vt quod quisque opus offerre vellet Academiae, vt ab ea approbaretur, suis sumtibus edere et dicare posset cui liberet: convocavit igitur Gregorius Maiansius septem viros, Academiae ideam eis proposuit, Constitutiones legit; et cum vtrumque ab eis approbatum esset, vno eodemque die in lucem prodiere haec duo opuscula.

Idea de la Academia Valenciana dedicada a recoger, i ilustrar las memorias antiguas, i modernas pertenecientes a las cosas de España, debajo de la invocacion de la Divina Sabiduria. Propuso esta Idea a los eruditos Valencianos Don Gregorio Mayans i Siscar en Valencia dia 25 de Agosto de 1742, charta quadruplicata.

Constituciones de la Academia Valenciana establecidas dia 25 de Agosto del año 1742. En Valencia en la imprenta de Antonio Bordazar, charta quadruplicata.

132. Hae Constitutiones, lectu dignissimae, excusae postea fuerunt ad calcem Praefationis a Maiansio praefixae Aerae Hispanae Marchionis Mondexarensis anno 1744.

[Pg. 127]

130. Pedro de Ville dedicó estos libros al cardenal Gaspar Molina, pero no Mayans que de ninguna manera estaba ansioso por ganarse su favor.

131. Aseguró a Gregorio Mayans el noble Pascual Escrivá que deseaba editar a sus expensas las obras que a Mayans pareciesen dignas de luz pública. Y éste, para dar brillantez a sus gastos (porque los nobles españoles son enemigos del comercio y muchos, en consecuencia, no son adinerados) y también para agradecer su voluntad, pensó fundar una Academia, cuyo presidente perpetuo sería aquél y Mayans también censor perpetuo, para hacer así con más facilidad cuanto los dos quisieran en la elección y edición de libros, especialmente cuando era lícito, por constitución académica, que cualquiera que quisiese ofrecer una obra a la Academia, para que fuese aprobada por ella, la editase a sus expensas y la pudiese dedicar a quien gustase; así pues, convocó Gregorio Mayans siete varones, les propuso la idea de la Academia, leyó las Constituciones, 72 y como ambas fueron aprobadas por ellos, en el mismo día aparecieron a luz pública estos dos opúsculos:

Idea de la Academia Valenciana dedicada a recoger i ilustrar las memorias antiguas i modernas pertenecientes a las cosas de España, debajo de la invocación de la Divina Sabiduría. Propuso esta Idea a los eruditos valencianos Don Gregorio Mayans i Siscar en Valencia dia 25 de agosto de 1742, en 4.°.

Constituciones de la Academia Valenciana establecidas día 25 de agosto del año 1742. En Valencia, en la imprenta de Antonio Bordazar, en 4.°.

132. Estas Constituciones, dignísimas de ser leídas, fueron impresas después, al final de la Prefación, antepuesta por Mayans a la Era Española del marqués de Mondéjar, año 1744.

[Pg. 128]

133. Valentinae Academiae symbolum excogitatum a Gregorio Maiansio huiusmodi est. Cornucopia quae visitur in veteribus numismatis Valentinis cum lemmate illo Cantici Canticorum: Flores fructus parturiunt.

134. In laudatis Constitutionibus referuntur aliqua opera manuscripta Gregorii Maiansii, quorum alibi iam est facta mentio, et praeterea Isidori Pacensis Chronicon a se collatum cum quinque exemplaribus manuscriptis: et omnia fragmenta Iuris Civilis et Canonici ad Hispaniam pertinentia. Denique a se desiderata vtiliter ibi recensentur.

135. Inter Academiae Valentinae Constitutiones haec vna fuit, vt feria sexta cuiuslibet ineuntis anni Orator ab Academicis electus liberis suffragiis, aut haberet, aut suo nomine legi iuberet Orationem Eucharisticam in laudem Divinae Sapientiae, Valentinae Academiae Patronae. Iccirco electus in hanc rem Gregorius Maiansius, suo nomine legi iussit die praestituto Orationem sic inscriptam.

Accion de gracias a la Divina Sabiduria, Patrona de la Academia Valenciana. En Valencia por Antonio Bordazar, año 1743, charta quadruplicata.

136. In ea Oratione Maiansius ingenii et eloquentiae nervos intendit. Quod permirum est quantam invidiam ei conflaverit, timentibus aliquibus quousque evasura esset illa Academia, nisi aliqua impedimenta obiicerentur, quorum commemoratio non est huius loci, cum nobis solummodo sit propositum vitam scribere literariam.

137. Vt editioni operum a Valentina Academia edendorum initium fieret; voluit Maiansius incipere ab eruditissimis Operibus Chronologicis Marchionis Mondexarensis. Et dum haec

[Pg. 129] 133. El símbolo de la Academia Valenciana, imaginado por Gregorio Mayans, es el siguiente, la cornucopia que se ve en las viejas monedas valencianas con aquel lema del Cantar de los Cantares: Las flores engendran frutos.

134. En las dichas Constituciones se refieren algunas obras manuscritas de Gregorio Mayans de las cuales ya se hizo mención en otra parte y, además, el Cronicón de Isidoro Pacense, comparado por él con otros cinco ejemplares manuscritos y todos los fragmentos de Derecho Civil y Canónico pertenecientes a España. Finalmente, las obras deseadas por él se reseñan allí con utilidad.

135. Entre las Constituciones de la Academia Valenciana había la siguiente: que el primer viernes de cada año un orador elegido por los académicos en libre votación leyera, o mandara fuese leída en nombre suyo, un discurso de acción de gracias en honor de la Divina Sabiduría, patrona de la Academia Valenciana. Por esa razón, elegido para tal objeto, Gregorio Mayans mandó leer en su nombre, el día preestablecido, el discurso titulado:

Acción de Gracias a la Divina Sabiduría, Patrona de la Academia Valenciana. En Valencia, por Antonio Bordazar, año 1743, en 4.°.

136. En aquel discurso Mayans tensó la fuerza del ingenio y de la elocuencia. Hay que admirar cuánto odio le produjo, porque algunos temían hasta dónde había de llegar aquella Academia si no se le oponían algunos impedimentos, cuya narración no pertenece a este lugar, pues nuestro propósito es solamente escribir la vida literaria. 73

137. Para iniciar la edición de las obras que debía publicar la Academia Valenciana quiso Mayans empezar por las eruditísimas Obras Chronológicas del marqués de Mondéjar.

[Pg. 130]

Valentiae prelo committerentur, contigit eventus memorabilis, quem operae pretium est ab initio cognoscere.

138. Quam erudita sint Nicolai Antonii opera edita docti sciunt. Quanta vero fuerit illius viri doctrina, et quam late patens, ex ineditis operibus aestimari debet. Propterea Gregorius Maiansius cum in Regia esset Bibliotheca, vbi illius viri autographa asservantur, magnam illorum partem manu sua ingenti labore descripsit. Anti-Dextrum scilicet, Anti-Iulianum, Censuram Historiarum Fabulosarum, Notas in Avienum, et Excerpta ex aliquibus libris Adversariorum, quos Musarum nominibus distinxit, inscripsitque. Bibliothecae Hispanae novae additiones non descripsit Maiansius: quia cum ipse nunciasset Andreae Gonzalezio Barciae, Regii Castellae Senatus Consiliario Decano, extare illas in Bibliotheca Regia; Gonzalezius eas sibi describi curavit, vt illas vna cum Bibliotheca Antoniana a se plenius aucta ederet. Anti-Dexter acephalus est. Anti-Iuliano deest caput de Episcopis Toletanis. Vtrumque opus Latine scriptum, supplere et edere Maiansius in animo habuit; et etiam Avieni Notas ordinare et publici iuris facere. Sed commodius sibi visum fuit a Censura Historiarum Fabulosarum incipere: quia, licet huius operis eruditio tanta non sit ac illa Anti-Dextri, et Anti-Iuliani; illud scripsit eius auctor in Hispanorum gratiam: et cogitabat Maiansius idem opus supplere multa scribens ad evertenda conficta Chronica Dextri, Maximi, Luitprandi, Iuliani, et alia his consimilia, argumentis vtens, quae neque Iosepho Pellicerio, neque Nicolao Antonio, neque Marchioni Mondexarensi in mentem vnquam venerunt. Maiansius igitur Nicolai Antonii Censuram edidit hoc titulo.

Censura de Historias Fabulosas, obra postuma de Don Nicolas Antonio, etc. Van añadidas algunas Cartas del mismo Autor, i de otros eruditos. Publica estas obras Don Gregorio Mayans i Siscar,

[Pg. 131] Y, mientras eran entregadas a la prensa en Valencia, tuvo lugar un suceso memorable que vale la pena conocer desde el principio.

138. Los doctos saben cuán eruditas son las obras impresas de Nicolás Antonio. Cuán grande fue la sabiduría de aquel varón y cuán amplia y evidente debe estimarse de las obras inéditas. Por esto, Gregorio Mayans, mientras estaba en la biblioteca real donde se conservan los autógrafos de aquel varón, copió gran parte de ellos de su propia mano con gran trabajo. Es a saber, Anti-Dexter, Anti-Iulianus, Censura de Historias Fabulosas, Notas a Avieno y extractos de algunos libros de Apuntes que distinguió y tituló con los nombres de las Musas. Mayans no copió las adiciones de la Bibliotheca Hispana Nova porque, habiéndoselo anunciado a Andrés González de Barcia, consejero decano del Real Consejo de Castilla, González procuró que le fuesen copiadas para editarlas junto con la Bibliotheca de Nicolás Antonio aumentada más plenamente por él. El Anti-Dexter es acéfalo. Al Anti-Iulianus le falta el capítulo sobre los obispos toledanos. Mayans tuvo intención de completar y editar las dos obras, escritas en latín, y también ordenar las Notas de Avieno y hacerlas del dominio público. Pero le pareció más conveniente empezar por la Censura de Historias Fabulosas porque, aunque esta obra no es tan erudita como el Anti-Dexter y Anti-Iulianus, la escribió su autor en favor de los españoles y Mayans pensaba completarla escribiendo muchas cosas para abatir los falsos Cronicones de Dextro, Máximo, Luitprando, Julián y otros semejantes a éstos, utilizando argumentos que nunca se les había ocurrido a José de Pellicer, ni a Nicolás Antonio, ni al marqués de Mondéjar. Así Mayans editó la Censura de Nicolás Antonio con este título:

Censura de Historias Fabulosas, obra póstuma de Don Nicolás Antonio, etc. Van añadidas algunas cartas del mismo autor i de otros eruditos. Publica estas obras Don Gregorio Mayans

[Pg. 132] autor de la Vida de Don Nicolas Antonio. En Valencia por Antonio Bordazar de Artazu, anno 1742, in fol.

139. Hoc opus Gregorius Maiansius dedicavit Iohanni V, Lusitaniae Regi, Olivae pridie Cal. Octobreis anni 1742, mittens illud Ericeirae Comiti, vt id Regi traderet, cui fuit acceptissimum.

140. Editam a se olim Nicolai Antonii Vitam latius scripsit Maiansius designatis aliquibus erroribus illius viri eruditissimi. In ea Vita mentionem fecit cl. auctor Censurae suae libelli inscripti, Hispania Primitiva, quae Censura, licet gravissima et eruditissima, mirum est quantum perturbaverit aliquorum animos, quos ipse nullo modo offenderat. Proposuit etiam ideam continuandi Censuram Antonianam, quae si in lucem prodiret, complementum adderet fictorum Chronicorum profligationi, quae in Hispania adhuc laudabiliter allegantur.

141. Epistolae adiunctae Censurae sunt viginti quinque perquam eruditae, aut necessariae ad fictorum Chronicorum profligationem; et earum auctores hi, Nicolaus Antonius, Iohannes Lucas Cortes, Caspar Ibañez de Segovia Marchio Mondexarensis, Iohannes Duran de Torres, Thomas Legionensis Iesuita, Iosephus Pellicer, Antonius Augustinus, Antonius Covarrubias, Hieronymus Roman de la Higuera, Hieronymus Blancas, Gregorius Maiansius, Augustinus Sales, cui Maiansius cominisit, vt Censurae Nicolai Antonii indicem conficeret, et vt errata typographica observaret, et corrigeret: atque vtrumque fecit. Quam invidendum fuerit hoc eximium opus a Maiansio editum, operae pretium est Lectorum memoriae tradere.

142. Nesciebat ipse, cum hanc Censuram edebat, quatuor ex famosis Laminis Granatensibus mansisse Granatae, et ibi esse in veneratione tanquam Sanctorum reliquias; sed existimabat 

[Pg. 133] i Siscar, autor de la Vida de Don Nicolás Antonio. En Valencia, por Antonio Bordazar de Artazu, año 1742, en folio.

139. Gregorio Mayans dedicó esta obra a Juan V, rey de Portugal, en Oliva, el 30 de septiembre de 1742, enviándola al conde de Ericeira para que la entregara al rey de quien era muy bien visto.

140. Mayans escribió con más amplitud la Vida de Nicolás Antonio, editada por él en otro tiempo, habiendo señalado algunos errores de aquel varón eruditísimo. En aquella Vida hizo mención su ilustre autor de su Censura del libro titulado España Primitiva. Censura que, aunque muy digna y erudita, admira cuánto perturbó el ánimo de algunos a quienes de ningún modo había ofendido. 74 También propuso la idea de continuar la Censura de Nicolás Antonio que, si saliese a luz, completaría la destrucción de los falsos cronicones que en España todavía son citados con elogio. 75

141. Las cartas añadidas a la Censura son veinticinco muy eruditas o necesarias para la destrucción de los falsos cronicones, y sus autores son éstos: Nicolás Antonio, Juan Lucas Cortés, Gaspar Ibáñez de Segovia marqués de Mondéjar, Juan Durán de Torres, Tomás de León, jesuita, José de Pellicer, Antonio Agustín, Antonio Covarrubias, Jerónimo Román de la Higuera, Jerónimo de las Blancas, Gregorio Mayans, Agustín Sales, a quien Mayans encargó componer el índice de la Censura de Nicolás Antonio y observar y corregir los errores tipográficos, e hizo las dos cosas. Vale la pena recordar al lector cuánto odio suscitó esta excelente obra editada por Mayans.

142. Ignoraba, cuando editaba esta Censura, que cuatro de las famosas láminas habían permanecido en Granada y allí se veneraban como reliquias de santos, pues juzgaba que todas habían sido llevadas a Roma donde fueron condenados por

[Pg. 134] omnes Romam fuisse perlatas, vbi ab Innocentio XI damnatae fuerunt tanquam monumenta perniciose conficta. Itaque in Nicolai Antonii Vita, et in Dedicatione inscripta Iohanni V, Lusitaniae Regi, dixit, Granatenses Laminas a Pontifice Romano condemnatas fuisse, nulla adhibita distinctione. Ob hanc caussam Ecclesia Montis, quem Ilipulitanum vocant, Madridium misit Didacum Nicolaum de Heredia, Canonicum suum, vt Laminarum suarum venerationem adversus Gregorium Maiansium tueretur. Idem Heredia auxilium petiit ab Iohanne Francisco de la Cueva, in Regii Castellae Senatus Camera Consiliario, Granatensis Cancellariae olim Praeside, cuius magna erat auctoritas apud Cardinalem Molinam, Regii Castellae Senatus Gubernatorem, qui, Cueva auctore et impulsore, in Gubernationis Senatu proposuit, quid facto opus esset vt Maiansii impietas (sic enim appellabatur sincerum verissimumque iudicium) reprimeretur. Cardinali Molinae visum fuit vno eodemque tempore apprehendere, Nicolai Antonii Censuram vbicumque esset venalis: praeterea Marchionis Mondexarensis Aeram Hispanam, quae Valentiae excudebatur: et omnia manuscripta quae Maiansius Olivae in suis aedibus haberet. Quam sententiam reliqui Senatores obsequi causa secuti sunt vno Andrea Gonzalezio Barcia, consiliariorum Decano, et viro fortissimo, obsistente. Ac ne is Gregorio Maiansio rem omnem declararet, et ne cautione adhibita Cardinalis iussa Maiansius eluderet; X Cal. Aprileis clam misit tabellarium, qui magno itinere quinquaginta leucis Hispanicis emensis Valentiam pervenit die sequenti mandata perferens Petro Valdesio, Iudicum Capitalium Praefecto, vt statim ac literas acciperet, auxilium peteret a summo Regni Valentini Militiae Praefecto; in ea Vrbe relinqueret qui, certo die et hora, Nicolai Antonii Censuram Historiarum fabulosarum et Marchionis Mondexarensis Aeram Hispanam apprehenderet, idem ipse facturus eodem tempore Olivae in Maiansianis manuscriptis.

[Pg. 135]

Inocencio XI como monumentos funestamente fingidos. Así, en la Vida de Nicolás Antonio, en la dedicatoria escrita a Juan V, rey de Portugal, dijo que las láminas de Granada habían sido condenadas por el Romano Pontífice, sin hacer distinción alguna. 76 Por esta causa, la iglesia del monte, llamado ilipulitano, 77 envió a Madrid a Diego Nicolás de Heredia, su canónigo, para que defendiera la veneración de las láminas contra Gregorio Mayans. El mismo Heredia pidió ayuda a Juan Francisco de la Cueva, consejero de la Cámara del Real Consejo de Castilla, en otro tiempo Presidente de la Chancillería de Granada, cuya autoridad era grande ante el cardenal Molina, Gobernador del Real Consejo de Castilla, quien, siendo Cueva el autor e instigador, propuso en la Sala Primera de Gobierno del Consejo qué había de hacerse para reprimir la impiedad (pues así se calificaba el sincero y verdadero juicio) de Mayans. Pareció al cardenal Molina embargar al mismo tiempo la Censura de Nicolás Antonio en todas partes donde estuviera venal, además, la Era Española del marqués de Mondéjar que se imprimía en Valencia y todos los manuscritos que Mayans tenía en su casa de Oliva. Los demás consejeros, por deferencia, siguieron esta sentencia, oponiéndosele sólo Andrés González de Barcia, decano de los consejeros y varón muy animoso. Y para que éste no declarara todo el asunto a Gregorio Mayans y éste, tomadas las precauciones, no eludiese las órdenes del cardenal, el 23 de marzo envió en secreto un correo que, habiendo recorrido el largo camino de cincuenta leguas españolas, llegó a Valencia al día siguiente llevando las órdenes a Pedro de Valdés, Alcalde del Crimen, que, inmediatamente recibiera las cartas, pidiera ayuda al Capitán General del reino de Valencia 78 y dejase en aquella ciudad quien, a determinados día y hora, se apoderase de la Censura de Historias Fabulosas de Nicolás Antonio y de la Era Española del marqués de Mondéjar, que él mismo hiciese lo propio con los manuscritos de

[Pg. 136] Cum igitur Valdesius Olivam profectus fuisset VIII Calendas Aprileis cogitans eo pervenire sequenti die; supervenit tempestas adeo terribilis vt Petri Valdesii vehiculum prope Suecam luto infixum haeserit, vnde sedecim homines aegre illud subtraxerunt; et interea Maiansius praernonitus fuit multa in se intentari, forti tamen animo esset. Gregorius Maiansius nullius criminis sibi conscius, per quod infamiam aliquam timere posset, aequanimiter eventum expectavit. Cum igitur mane quarto demum die emensis novem leucis, tandem Petrus Valdesius Olivam pervenisset; statim Maiansius invisit eum, qui secreto ad se illum vocavit; significavitque perurbane ac dissimulanter ab Regii supremi Castellae Senatus Gubernatore habere se mandata, quae in ipsa Maiansii domo exsequi deberet. Itaque hora condicta ad vesperam, discessit Maiansius hilaritatem simulans vultu, premens corde altum dolorem, et secum magno fluctuans curarum aestu, cum quid futurum esset omnino ignoraret.

143. Venit Valdesius hora condicta, et statim ac significavit sibi mandatum fuisse vt omnia Gregorii Maiansii manuscripta secum asportaret; sciens vir integerrimus hoc perpetrari optimo et sapientissimo Rege inconsulto, cuius innocentissimam voluntatem ipse sciebat; adeo indignanter hoc tulit, atque oratione adeo gravi, et vehementi, adversus Cardinalis impotentiam insurrexit, vt Petrus Valdesius veluti fulmine percussus, prius haeserit attonitus, et mox animum desponderit. Atque eo vini potiuncula referto, Pareo, inquit vir fortissimus, nomini Regis, etsi harum rerum nihil conscii. Vno ictu omnes anteactae vitae meae labores praeciduntur, ne mihi vlla sit spes proficiendi proximo. Sed Dei Providentia huic malo medicinam afferet.

[Pg. 137]

Mayans en Oliva. Pero, habiendo marchado Valdés a Oliva el 25 de marzo pensando llegar allí al día siguiente, sobrevino una tempestad tan terrible que el vehículo de Pedro Valdés quedó pegado al barro, hundido, de donde dieciséis hombres lo sacaron con dificultad; y entretanto Mayans fue avisado de que muchas cosas se dirigían contra él, pero que tuviese valor. Gregorio Mayans, inconsciente de cualquier delito por el que pudiese temer infamia alguna, esperó el acontecimiento con ecuanimidad. Así, cuando a la mañana del cuarto día, recorridas las nueve leguas, hubo llegado, finalmente, Pedro Valdés a Oliva, Mayans visitó al momento a quien lo había llamado en secreto e indicado cortésmente y con disimulo que tenía órdenes del Gobernador del Real Consejo de Castilla para ejecutar en la misma casa de Mayans. Así, concertada la hora por la tarde, se alejó Mayans fingiendo alegría en el rostro, dominando el agudo dolor en el corazón, agitándose con gran hervor de inquietudes, pues ignoraba por completo qué podría ser.

143. Vino Valdés a la hora concertada y tan pronto como manifestó que le había sido mandado llevarse consigo todos los manuscritos de Gregorio Mayans, sabiendo el integérrimo varón que esto se llevaba a cabo sin que el perfecto y sapientísimo monarca hubiese sido consultado, pues conocía su inofensiva voluntad, lo recibió con tanta indignación y se sublevó en un discurso tan grave y violento contra la arbitrariedad del cardenal que Pedro Valdés, como herido por un rayo, quedó atónito en el primer momento y después abatido. Y restablecido con un traguito de vino, dijo el integérrimo varón: Obedezco al nombre del rey, aunque nada sabe de estos asuntos. En un momento todos los trabajos de mi vida pasada son suprimidos y no tengo ninguna esperanza de proseguirlos en el futuro. Pero la Providencia de Dios pondrá remedio a este mal.

[Pg. 138]

144. His dictis secum abstulit Valdesius centum et septem volumina Maiansii manu exarata: quorum inventarium ipse Maiansius dictavit, ne ille diutius Olivae moraretur, et ne Pater eius, qui lecto decumbebat, aliquid resciret. Et tametsi ille Gregorium fiilium suum interrogasset, Ecquid ageretur? Gloriosa nobis, inquit Gregorius; sed cum Regio nomine agantur, silere debeo. Voluit Valdesius Maiansii vxorem invisere vt se apud eam excusaret. Sed ipse noluit lactationis praetextu. In quibus factis mirifice eluxit Gregorii Maiansii prudentia, qui domi suae tantum dolorem dissimulare potuit, et illum obtegere sibi coniunctissimis patri et vxori.

145. Statim ac Valdesius discessit, conversus Maiansius ad septem amicos ait: Venite, scribamus, dictavitque totidem epistolas ad diversos. Earum argumentum erat: Nicolaum Antonium et Marchionem Mondexarensem, viros fuisse eruditissimos, sapientissimos, modestissimosque. Se superiorum permissu edidisse illius Censuram Historiarum fabulosarum, et imprimere huius Aeram Hispanam. Si in eorum scriptis aliquid erat (quod nullo modo crederet) vel Religioni Christianae, vel Regis Iuribus parum consentaneum; designarent illud, notarentque; non tamen sibi eriperent manuscripta sua. Quod si in aliquo ex his, quae nemo viderat, non nihil esset dignum reprehensione publica; ostenderent, ac, si placeret, delerent; reliqua vero sibi relinquerent : denique Personam esse delicti capacem, non inanima scripta: quae si culpandum aliquid haberent, auctorem culpae sequi deberant. Et si hic innocens erat; inique illa extorquebantur: denique omnes honesti viri labores, in vtilitatem Reipublicae Christianae et Literariae vtiliter exantlatos, vno momento perditum iri, nescire se qua iustitiae specie fieri posset. Haec primis literis Maiansius.

[Pg. 139]

144. Dicho esto, Valdés se llevó consigo 107 volúmenes de Mayans escritos a mano, cuyo inventario dictó el mismo Mayans para que aquél no permaneciera más tiempo en Oliva y su padre, que yacía en el lecho, no descubriese algo. Y, aunque interrogó a su hijo Gregorio: ¿De qué se trata? De asuntos gloriosos para nosotros, dijo Gregorio, pero como se hacen en nombre del rey debo callar. Quiso Valdés visitar a la mujer de Mayans para presentarla sus excusas. Pero éste no quiso, con el pretexto de la lactancia. Y en estos hechos brilló maravillosamente la prudencia de Gregorio Mayans que pudo disimular tanto dolor a su casa y ocultarlo a sus íntimos, padre y esposa.

145. Tan pronto como Valdés marchó, volviéndose Mayans a sus siete amigos, dijo: Venid, escribamos; y dictó otras tantas cartas a diversos. Su argumento era: que Nicolás Antonio y el marqués de Mondéjar eran varones eruditísimos, sapientísimos y modestísimos. Que él había editado, con permiso de los superiores, la Censura de Historias Fabulosas de aquél e imprimía la Era Española de éste. Si en sus escritos había algo (que de ninguna manera creía) poco conforme con la religión cristiana o los derechos reales, lo indicasen y señalasen, pero no le quitasen sus manuscritos. Porque si en alguno de éstos, que nadie había visto, había alguna cosa digna de reprensión pública, la mostrasen y, si parecía bien, la borrasen, pero que le dejasen las demás; finalmente, que la persona es capaz de delito, no los escritos inanimados; que si tenían algo que inculpar debían seguir al autor de la culpa. Y si éste era inocente, injustamente eran aquellas arrebatadas; finalmente, que si todos los trabajos del varón honrado, soportados para utilidad de la República Cristiana y Literaria, eran perdidos en un instante, no sabía qué clase de justicia podía darse. Estas cosas decía Mayans en las primeras cartas.

[Pg. 140]

146. Paullo postea intellexit, vt nefarium crimen sibi obiici, scripsisse esse confictas Laminas plumbeas Granatenses, seque ob eam caussam etiam accusatum fuisse apud supremum Inquisitionis Tribunal. Verum ibi Herediae accusatio despecta fuit. Nam cum Maiansius rem omnem rescivisset, dedit literas ad violatae Fidei Quaestorem maximum, et ad quatuor alios Inquisitores, in quibus declaravit, in eo negotio de quo agebatur, se nihil aliud egisse nisi credere et praedicare Innocentium XI iustissime damnasse Laminas plumbeas Granatenses, earumque defensores anathemate percussisse, eiusque edictum publicatum fuisse in omnibus Hispaniae Ecclesiis, et ad perpetuam rei memoriam praefixum fuisse Indici Expurgatorio.

147. Repulsus igitur Heredia ab Inquisitoribus, acrius redintegravit pugnam per Cardinalem Molinam, supremi Castellae Senatus Gubernatorem qui, vt Maiansio negotium magis facesseret, Regii Castellae Senatus Patronis Fiscalibus caussam illam commisit. Gregorius vero Maiansius tum vt expensas sumtuosissimae litis vitaret; tum vt honestius se defenderet; neque liti se offerre voluit; neque procuratorem nominavit; sed per cursores publicos, tum ad Cardinalem Molinam, tum ad Fiscales scribebat, vt considerarent se veritatis, imo et Religionis, caussam tueri, cum Laminae illae partim contrariae essent Historiae Ecclesiasticae, partim ex Alcorano ipso descriptae; omnes ita barbarae, vt stilus ipse fictionem ostenderet, et orthographia etiam eandem argueret. Quae omnia Maiansius minutissime et luculenter probavit: cumque Guilielmus Klarkius, Regi a conscientia, ei significasset vt videret ac consideraret, an oporteret distingui Laminas, quae Granatae manserunt, ab iis quae Romam allatae fuerant; ipse manifeste probavit omnes procul dubio

[Pg. 141] 146. Poco después entendió que se le acusaba, como abominable delito, de haber escrito que las láminas de plomo de Granada eran fingidas y que, por esa razón, también había sido acusado ante el Supremo Tribunal de la Inquisición. Realmente, aquí la acusación de Heredia fue despreciada. Porque, cuando Mayans supo todo el asunto, envió cartas al Inquisidor General y a los cuatro inquisidores de la Suprema, 79 en las que declaró que, en el negocio de que se trataba, no había hecho otra cosa sino creer y predicar que Inocencio XI había condenado con mucha justicia las láminas de plomo de Granada y castigado con el anatema a sus defensores y que su edicto había sido publicado en todas las iglesias de España y había sido incluido en el Indice Expurgatorio para perpetua memoria.

147. Así, repudiado Heredia por los inquisidores, reemprendió con más violencia la lucha por medio del cardenal Molina, Gobernador del Supremo Real Consejo de Castilla, quien para crear díficultades a Mayans, encargó aquella causa a los Fiscales del Real Consejo de Castilla. 80 Pero Gregorio Mayans, para evitar los gastos de un costosísimo pleito, o para defenderse más honestamente, no quiso arriesgarse a un pleito ni nombró procurador, sino que por medio de los mensajeros públicos, escribía al cardenal Molina o a los Fiscales, que considerasen que él defendía la causa de la verdad, más aún de la religión, siendo aquellas láminas contrarias, en parte, a la historia eclesiástica, copiadas, en parte, del Alcorán, todas tan bárbaras que su mismo estilo manifestaba la ficción y su ortografía también lo confirmaban. Mayans probó todas estas cosas minuciosa y plenamente; y, cuando Guillermo Klarke, confesor real, le indicó que viese y considerase si convenía distinguir las láminas que quedaron en Granada de aquellas que habían sido llevadas a Roma, él mismo probó con claridad que todas, sin lugar a duda, habían sido fingidas, pues en las que quedaron

[Pg. 142] confictas fuisse, cum in illis quae Granatae manserunt mentio fiat Neronianae Christianorum persecutionis relatae ad annum secundum Neronis imperii, cum certissimum sit in decimo eam contigisse. Magnam praeterea argumentorum et copiam et vim adversus eas Laminas congessit maxime vrgens in illis laudari opera, vt recentia figmenta, damnata ab Innocentio XI. Quatuor vero Laminas ideo Granatae mansisse quia, cum haberentur tanquam Sanctorum virorum reliquiae; Petrus Castrius, Archiepiscopus Granatensis, suorum iurium tenacissimus, auctoritate Episcopali munitus, eas retinuit.

148. Eodem tempore Maiansius minutissime instruebat Iosephum Borrullium, Regium Fiscalem in Indiarum Senatu, vt is diligenter edoceret Andream Gonzalezium Barciam ea omnia, quae conducerent ad sui defensionem: et Fiscales etiam Regii Castellae Senatus, ne quid facere auderent, quod rationi et iuri contrarium esset. Denique vix tertius mensis completus fuit, cum Valentiae pridie Calendas Iulias anni 1743 omnia manuscripta restituta fuerunt Gregorio Maiansio, et ea quidem intacta, ita iubente supremo Consilio Gubernationis, quod absque vllo Maiansii sumtu id fieri voluit, atque ita vti iussum est, exsecutioni mandatum fuit.

149. Supererat tamen difficultas recuperandi Nicolai Antonii Censuram Historiarum fabulosarum et Marchionis Mondexarensis Aeram Hispanam excudi coeptam, cupiente Cardinale Molina et adnitente, vt in illis libris aliqua notarentur, vt eorum librorum apprehensioni speciosus aliquis esset color. Aiebat Maiansius vt, siquidem delictum arguebatur, notanda designarentur: quae si bene notarentur, se volentem, aut nolentem, id laturum fuisse: sin male, contradicturum. Nam adversus reum iustae defensioni paratum et inauditum, vbi nulli publici tumultus timeri queunt, nihil statui potest. Res de die in diem

[Pg. 143] en Granada se menciona la persecución neroniana de los cristianos referida al segundo año del imperio de Nerón, siendo ciertísimo que tuvo lugar en el décimo. Recogió, además, un gran número de argumentos, y de gran fuerza, contra aquellas láminas, sosteniendo, sobre todo, que en ellas se alaban obras, como las recientes ficciones, condenadas por Inocencio XI. Pues las cuatro láminas habían quedado en Granada porque, tenidas como reliquias de santos varones, Pedro de Castro, arzobispo de Granada, tenacísimo defensor de sus derechos, las retuvo apoyado en su autoridad episcopal.

148. Al mismo tiempo, Mayans instruía minuciosamente a José Borrull, Fiscal Real en el Consejo de Indias, para que enseñase con diligencia a Andrés González de Barcia todas aquellas cosas relacionadas con su defensa y también a los Fiscales del Real Consejo de Castilla para que no se atreviesen a hacer algo contrario a la razón y al derecho. Finalmente, apenas se había cumplido el tercer mes cuando en Valencia, el 30 de junio del año 1743, todos los manuscritos fueron restituidos a Gregorio Mayans e intactos, por cierto, ordenándolo así la Sala Primera del Consejo que quiso se hiciese sin gasto alguno de Mayans y, tal como fue ordenado, se llevó a la práctica.

149. Quedaba todavía la dificultad de recuperar la Censura de Historias Fabulosas de Nicolás Antonio y la Era Española del marqués de Mondéjar empezada a imprimirse, pues el cardenal Molina deseaba y procuraba fuesen notadas algunas cosas en dichos libros para que su embargo tuviese alguna falsa apariencia. Decía Mayans que si en verdad se inculpaba el delito, fuesen señaladas las correcciones; que si eran bien observadas las aceptaría a gusto o a disgusto; si, por el contrario, mal indicadas, las impugnaría. Porque, donde no son de temer tumultos públicos, nada se puede decretar contra el reo

[Pg. 144] protrahebatur; difficilis enim erat pugna adversus Cardinalem, cui reliqui Senatores adversari recusabant. Sed cum Maiansius scripsisset Cardinalibus Gonzagae et Passionei, ipsique Pontifici Romano, Laminarum Granatensium condemnationem nihili fieri; cumque illustrissimus Franciscus Almeida saepissime Maiansii caussam commendasset apud Andream Gonzalezium Barciam erga Maiansium valde propensum; tandem aliquando de supremi Gubernationis Consilii sententia librorum restitutio facta fuit, decernente ac declarante illo Senatu, VII Cal. Novembreis anni 1743, ita fieri debere absque vllo Gregorii Maiansii sumtu, etiamsi praecessisset iussun contrarium Cardinalis Molinae, Episcopi Malacitani, Gubernatoris Consilii Regii.

150. Qua restitutione facta, Gregorius Maiansius, qui Cardinali Molinae scripserat se effecturum vt Aerae Hispanae librum, quem comprehendi iusserat, ipse Regi offerret; propositum suum re ipsa confirmavit. Per eum enim Philippo V, Hispaniarum Regi, dedicavit opus illud eximium, quod in lucem edidit hoc titulo.

Obras Chronologicas de Don Gaspar lbañez de Segovia Peralta, i Mendoza etc. Las publica de orden, i a expensas de la Academia Valenciana, Don Gregorio Mayans i Siscar, Censor de dicha Academia. En Valencia por Antonio Bordazar de Artazu, año 1744, in fol.

151. Opera, quae hoc volumen continet, sunt haec.

Primum, Marchionis Mondexarensis Aera Hispana, liber multiplicis et egregiae eruditionis. Eius argumentum est, Aeram Hispanam triginta et octo annis praecedere Incarnationem Christi, sive, quod idem est, triginta novem annis, Nativitatem eius, subducto eo tempore, quod est a die I Ianuarii ad 25 Martii; quam sententiam Maiansius in eruditissima Praefatione sua multis argumentis confirmavit. Certe dubitari nequit, 

[Pg. 145] preparado para su justa defensa y no escuchado. El asunto se alargaba de día en día, pues era difícil la lucha contra el cardenal, a quien los demás consejeros rehusaban oponerse. Pero como Mayans había escrito a los cardenales Gonzaga y Passionei y al mismo Romano Pontífice 81 que no se hacía ningún caso de la condenación de las láminas de Granada, y el ilustrísimo Francisco Almeida recomendaba con mucha frecuencia la causa de Mayans ante Andrés González de Barcia muy inclinado hacia Mayans, finalmente, por sentencia de la Primera Sala de Gobierno del Consejo, fueron restituidos los libros, decretando y declarando el Consejo, el 26 de octubre del año 1743, que así debe hacerse sin gasto alguno de Gregario Mayans, aunque hubiera precedido orden contraria del cardenal Molina, obispo de Málaga, Gobernador del Consejo Real.

150. Hecha la restitución, Gregorio Mayans, que había escrito al cardenal Molina haría que él mismo ofreciese al rey el libro de la Era Española mandado embargar, confirmó, en efecto, su promesa. Pues, por su medio, dedicó a Felipe V, rey de España, aquella eminente obra dada a luz con este título:

Obras Chronológicas de Don Gaspar Ibáñez de Segovia Peralta i Mendoza, etc. Las publica, de orden i a expensas de la Academia Valenciana, Don Gregorio Mayans i Siscar, Censor de dicha Academia. En Valencia, por Antonio Bordazar de Artazu, año 1744, en folio.

151. Las obras que contiene este volumen son éstas:

Primera. Era Española del marqués de Mondéjar, libro de variada e insigne erudición. Su argumento es, que la Era Española precede 38 años a la Encarnación de Cristo o, lo que es lo mismo, 39 años a su Nacimiento, menos el tiempo que va del 1 de enero al 25 de marzo; y esta sentencia la confirmó Mayans con muchos argumentos en su eruditísima Prefación. 82 Ciertamente, no se puede dudar, de cualquier modo que se

[Pg. 146] quacumque tandem ratione computentur Incarnationis et Nativitatis anni, illos praecedere novem menses.

Secundum, Tractatus de Aera Caesaris auctore Equite Petro Mexia, extractus ex lib. III, Silvae Variae Lectionis eiusdem Mexiae.

Tertium, Iohannis Vergarae Canonici Toletani Aera Caesaris, et de eius supputatione Digressio desumpta ex capite tertio Descriptionis summi Templi Toletani Blasii Ortizii, quod caput laudati Vergarae est, non Ortizii, testante Ambrosio Morale Chronicorum lib. VIII, cap. 51.

Quartum, Examen Chronologicum anni quo Mauri in Hispaniam ingressi fuerunt, quod antea iam fuerat excusum Madridii anno 1687, charta quadruplicata.

Quintum, Marchionis Mondexarensis Epistolae duae lectu dignissimae ad idem argumentum spectantes.

152. His operibus praemisit Gregorius Maiansius longam Praefationem, in qua late egit de Histoncis subsidiis factis et faciendis ad res Hispanas illustrandas, et maxime de Aera Hispana, cuius originem et vsum explicavit, Marchionis Mondexarensis sententiam validissimis rationibus et monumentis propugnans, confirmans et illustrans, que, vti dictum est, eo tendit, vt stabiliatur Annos Incarnationis et Natalis Christi diversos esse, vtpote a diversis initiis novem mensibus inter se distantibus computandos in quacumque annorum hypothesi. Si igitur de prima Epocha dicitur praecedere vulgarem Aeram Christianam triginta octo annos: de altera aliter dici debet. In hac Praefatione promisit Maiansius suis lectoribus Nicolai Antonii Anti-Iulianum opus inter Antoniana eruditissimum; sed illud nondum edidit procul dubio invidiae vitandae caussa.

153. Praefationi adiunxit Gregorius Maiansius Constitutiones Academiae Valentinae a se factas: idemque laudata Opera

[Pg. 147] cuenten los años de la Encarnación y de la Natividad, que aquéllos preceden a éstos nueve meses.

Segunda. Tratado de la Era de César, autor el caballero Pero Mexía, sacado del libro III de la Silva de Varia Lección del mismo Mexía.

Tercera. Ioannis Vergarae, canonici toletani, de aera Caesaris et eius supputatione digressio, sacada del capítulo tercero de la Descriptio sumnni Templi toletani de Blas Ortiz, y este capítulo es de dicho Vergara, no de Ortiz, como lo testifica Ambrosio Morales, Crónicas, libro VIII, cap. 51.

Cuarto. Examen Chronológico del año en que entraron los moros en España, que anteriormente ya había sido editado en Madrid, año 1687, en 4.°

Quinto. Las cartas del marqués de Mondéjar dignísimas de ser leídas y pertinentes al mismo argumento.

152. A estas obras antepuso Gregorio Mayans una larga Prefación en la que trata extensamente de las fuentes publicadas y que debían publicarse para ilustrar los asuntos españoles y, en especial, sobre la Era Española cuyo origen y uso explicó defendiendo, confirmando e ilustrando la sentencia de Mondéjar con poderosísimas razones y documentos que, como se ha dicho, tiende a establecer que los años de la Encarnación son distintos de los de la Natividad de Cristo, como que deben ser computados en cualquier hipótesis desde diversos principios, difiriendo nueve meses entre ellos. Pues si de la primera época se dice que la era vulgar precede a la cristiana en 38 años, de otra manera debe hablarse al referirse a la segunda. En esta Prefación prometió Mayans a sus lectores el Anti-Iulianus de Nicolás Antonio, la obra más erudita del autor, pero todavía no la ha editado sin duda para evitar el odio.

153. A la Prefación añadió Gregorio Mayans las Constituciones de la Academia Valenciana redactadas por él y dedicó

[Pg. 148] Chronologica dicavit Philippo V, Hispaniarum Regi, per manus fratris Casparis Molinae, Episcopi Malacitani, supremi Castellae Senatus Gubernatoris, qui operis editioni vehementer obstiterat; et in epistola quam ad eum dedit Maiansius Calendis Ianuariis anni 1744 aperte illi proposuit, et occulte opposuit, clarissimos illos Episcopos, qui Historiam Hispanam illustrarunt.

154. Persecutio illa paullo ante memorata, etsi Gregorio Maiansio non solum honesta, sed etiam gloriosa fuerit, multum ei nocuit. Nam Iohannes V, Lusitaniae Rex, cupiens eum largiter remunerari ob libros pretiosissimos, quos ab eo acceperat, iussit fabrefieri munus sua liberalitate dignissimum: et, vt Comes Ericeirae scripsit, destinatum Maiansii delicatissimo gustui. Sciens autem Rex munificentissimus publicam illam persecutionem; et Cardinalem Molinam ausum fuisse reprehendere in ipso Gubernationis Senatu Gregorium Maiansium dedicasse Regi Lusitaniae Nicolai Antonii Censuram Hìstoriarum Fabulosarum; distulit hic liberalitatem suam in aliud tempus. Mox autem Regi supervenit morbus, quo eius memoria debilitata fuit; ac demum fatalis dies consecutus, quo animam efflavit, antequam Gregorius Maiansius experiretur eius munificentiam, a quo saepissime laudatus fuerat.

155. Ex eo tempore Academia Valentina, quam paullo ante Gregorius Maiansius instituerat, quaeque feliciter progredi incipiebat, collabi coepit. Alii enim adversitatem eius timebant, refugiebantque Academiam frequentare: alii res literarias regere volebant suo arbitratu Constitutionibus Academicis insuper habitis. Ipse Praeses fugitabat. Sed tamen Gregorius Maiansius, etsi absens, vt potuit, per aliquot annos Academiam sustinuit, donec perstiterunt duo, aut tres, qui illam frequentarent, nec defuit qui vellet Orationem annuam habere.

[Pg. 149]

las dichas Obras Chronológicas a Felipe V, rey de España por mano de Fr. Gaspar Molina, obispo de Málaga, Gobernador del Consejo de Castilla, que se había opuesto vehementemente a la edición de la obra, y en la carta que le envió Mayans el 1 de enero de 1744, lo comparó públicamente, pero lo enfrentó ocultamente, a los brillantísimos obispos que ilustraron la historia de España.

154. Aquella persecución, poco antes recordada, aunque fuera no sólo honrosa sino hasta gloriosa para Gregorio Mayans, le dañó mucho. Porque Juan V, rey de Portugal, que deseaba premiarle con largueza por los preciosísimos libros recibidos, mandó construir un obsequio artístico dignísimo de su magnificencia y, como escribió el conde de Ericeira, destinado al delicadísimo gusto de Mayans. Pero conociendo el generosísimo rey aquella pública persecución que el cardenal Molina se había atrevido a reprender en la misma Primera Sala de Gobierno del Consejo que Mayans hubiera dedicado al rey de Portugal la Censura de Historias Fabulosas de Nicolás Antonio, aplazó su generosidad para otro tiempo. En seguida, sobrevino una enfermedad al rey por la que su memoria quedó debilitada y, en una palabra, llegó el día fatal en que exhaló su alma, antes de que Gregorio Mayans experimentase la munificencia de quien le había alabado muchísimas veces.

155. Desde esa fecha, la Academia Valenciana, que poco antes había fundado Gregorio Mayans y que comenzaba a desarrollarse felizmente, empezó a derrumbarse. Pues algunos temían su desgracia y evitaban frecuentar la Academia, otros querían regir los asuntos literarios a su arbitrio, despreciadas las constituciones académicas. El mismo presidente huía. Sin embargo, Gregorio Mayans, aunque ausente, sostuvo como pudo por algunos años la Academia, mientras permanecieron dos o tres que la frecuentasen y no faltó quien quisiera pronunciar el discurso anual.

[Pg. 150]

156. Sexto Eidus Aprileis anni 1744, supremum obiit diem Paschalis Maiansius, cuius mortem filius eius Gregorius acerbissime luxit. Fuit enim vir probissimus et, licet literas parum coluerat, eas peramabat. Gregorium filium suum natu maiorem impense dilexerat; et eum vna cum reliquis superstitibus duobus filiis, Emmanuele et Iohanne Antonio, institutum, cumulavit praeterea quinta et tertia parte bonorum suorum, quod secundum leges Castellae ei licebat facere. Praeter eos susceperat ex vxore sua nobili Maria Siscare quinque liberos, qui iam diu decesserant, videlicet, Bonaventuram, qui Gregorio fuerat natu maior, Franciscum Paschalem, Petrum Iohannem, Vincentium, et Mariam Annam.

157. Eodem anno 1744 Orationem Academicam habuit Stephanus Bru, Praepositus Valentinus, quam Gregorius Maiansius Censoris Academici partes agens probavit. Et quoniam septem annis sequentibus idem munus exercuit, brevitatis caussa hic solum indicabitur, eum Orationes laudasse illustrissimi viri Francisci Almeidae, Assensii Sales Praepositi Valentini, Iohannis Antonii Maiansii, Generosi Valentini, fratris sui, cl. viri Augustini Orobii Bazterrae in supremo Inquisitionis Tribunali Agentis Fiscalis, cl. viri Petri Albornozii Archiepiscopi Valentini Vicarii Generalis, Equitis Laurentii Boturini Benaduci Regii Indiarum Historici, et Vincentii Albinianae Praepositi Valentini, qui anno 1751 finem imposuit Orationibus Academicis: quae solae Academiae nomen sustinebant, in reliquis omnibus suspenso prelo. In Gregorii Maiansii Orationum Academicarum censuris mira est varietas; sed illa Orationis Equitis Boturini praeter solitam eloquentiam habet hoc singulare, quod in ea indicatur maiansianum systema Iuris Naturalis.

158. Cum Iosephus Berni, iurisconsultus valentinus, imperatoris Iustiniani Institutiones ad hodiernum fori usum 

[Pg. 151] 156. El 8 de abril de 1744 murió Pascual Mayans, cuya muerte lloró amargamente su hijo Gregorio. Fue varón honradísimo y, aunque había cultivado poco las letras, las amaba. Había querido muy vivamente a Gregorio, su hijo primogénito y lo había instituido heredero junto con los otros dos hijos supervivientes, Manuel y Juan Antonio; además, lo aumentó con el quinto y tercio de sus bienes, lo que podía hacer, según las leyes de Castilla. Además de estos, había tenido de su noble mujer María Siscar cinco hijos, que ya habían muerto, es a saber, Buenaventura nacido antes que Gregorio, Francisco Pascual, Pedro Juan, Vicente y María Ana.

157. El mismo año 1744 pronunció el discurso académico Esteban Bru, pavorde valenciano, aprobado por Gregorio Mayans que hacía las funciones de Censor Académico. Y porque ejerció el mismo oficio durante los siete años siguientes, sólo se indicará aquí, por razón de brevedad, que ha alabado los discursos del ilustrísimo Francisco de Almeida, Asensio Sales pavorde valenciano, Juan Antonio Mayans generoso valenciano su hermano, ilustrísimo Agustín Orobio Bazterra Fiscal en el Supremo Tribunal de la Inquisición, ilustre Pedro Albornoz vicario general del arzobispo de Valencia, caballero Lorenzo Boturini Benaduci cronista real de Indias y Vicente Albiñana pavorde valenciano que, en 1751, puso fin a los discursos académicos que mantenían el nombre de la Academia, paralizada la prensa en todas las demás cosas. En las censuras de los discursos académicos de Gregorio Mayans es admirable la variedad, pero la del discurso del caballero Boturini tiene, además de la acostumbrada elocuencia, la singularidad de que en ella se indica el sistema mayansiano del Derecho Natural. 83

158. Habiendo adaptado José Berní, jurisconsulto valenciano, las Instituciones del emperador Justiniano al uso actual

[Pg. 152] accommodasset, designatis legibus hispanis, quae Iustinianeum ius vel confirmant, vel abrogant; voluit ut opus suum Gregorius Maiansius commendaret: qua occasione Maiansius scripsit ei longam et eruditam Epistolam, in qua de progressu et auctoritate Iuris Hispani diligenter egit; eamque dedit Olivae 7 Eidus Ianuarias anni 1744. Quam Epistolam ipse haud aspernandam existimare videtur, siquidem eam incoepit facere latinam ut a Davide Clemente publici iuris fieret. Verum Maiansii occupationes impediverunt eius versionem absolvere.

159. Inter Iurisprudentiae professores excellit in Hispania Iosephus Finestres de Monsalvo, in Cervariensi Academia Antecessor emeritus. Is Exercitationes Academicas edere volens, misit eam quam scripsit in legem cum igitur 2 de statu hominum summo amico suo ut eam legeret et castigaret. Atque ab eo accepit eximias laudes quae legi possunt in Epistola, Olivae ad Finestresium data postridie Kalendas Ianuarias anni 1745. Quae dubitari potest eruditiorne an eloquentior. In ea certe modestissimum virum excitavit ad Hermogenianum suum colendum, quem nobilissimus Gerardus Meermanus, vir iurisconsultissimus, mirum in modum celebravit. Et profecto Finestresii Exercitationes Academicae, quae Cervariae prodierunt memorato anno et Hermogeniani praegustationem literatis viris dederunt, eruditissimae sunt.

160. Finis huius anni 1745 luctuosus fuit Maiansio: nam XV Kalendas Maias Olisipone decessit illustrissimus vir Franciscus Almeida Mascareñas, Ecclesiae Patriarchalis Principales et peramicus Maiansii, qui dolorem, quem accepit in eius interitu, significavit in Epistola quam ad Didacum Almeidam Portugalensem, Francisci fratrem, Olivae dedit Kalendis Aprilis sequentis anni 1746. Quae Epistola edita fuit in folio et postea recusa est una cum elogio laudati Almeidae scripto in lingua lusitana a Francisco Freire, et in Hispanam traslato ab Andrea Marco

[Pg. 153] del foro, señaladas las leyes españolas que confirman o abrogan el Derecho de Justiniano, quiso que Gregorio Mayans aprobase su obra; y en esta ocasión, Mayans le escribió una larga y erudita carta en la que estudia con diligencia la evolución y autoridad del Derecho Español y la entregó en Oliva el 7 de enero del año 1744. Parece que él mismo juzga no debe ser despreciada esta carta, puesto que empezó a traducirla al latín para que David Clemente la publicase. Sin embargo, las ocupaciones de Mayans le impidieron acabar su traducción. 84

159. Entre los profesores de jurisprudencia sobresale en España José Finestres de Monsalvo, catedrático jubilado en la Universidad de Cervera. Queriendo editar las Exercitationes Academicae envió la que había escrito sobre la ley, cum igitur 2 de statu hominum, a su máximo amigo Gregorio Mayans para que la leyese y corrigiese. Y recibió de él las máximas alabanzas que pueden leerse en la carta dada a Finestres, en Oliva, el 2 de enero del año 1745. Carta que puede dudarse si es más erudita o más elocuente. Ciertamente en ella excitó al modesto varón a preparar su Hermogeniano que el nobilísimo Gerardo Meerman, gran jurisconsulto, celebró de manera admirable. Y, ciertamente, las Exercitationes Academicae que salieron a luz en Cervera el dicho año y dieron un anticipo del Hermogeniano a los hombres de letras son eruditísimas.

160. El final de este año 1745 fue luctuoso para Mayans, porque el 17 de mayo murió en Lisboa el ilustrísimo Francisco Almeida Mascareñas, principal de la iglesia patriarcal y muy amigo de Mayans, quien expresó el dolor recibido en su muerte en la carta dada a Diego Almeida de Portugal, hermano de Francisco, en Oliva el 1 de abril del siguiente año de 1746. Carta que fue editada en folio y después reimpresa, juntamente con el elogio del mencionado Almeida escrito en portugués por Francisco Freire y traducido al español por Andrés

[Pg. 154] Burriele, Societatis Iesu, viro doctissimo, Madridii, memorato anno 1746, charta quadruplicata.

161. Iohannis Marianae Historia de rebus Hispaniae maxime celebratur ob eius viri eximiam eloquentiam. Sed si quis eam introspiciat, comperiet esse compendium chronicorum Floriani Ocampi, Ambrosii Moralis, Stephani Garibay et Hieronimi Zuritae, atque in eo passim maiorem diligentiam desiderabit non solum in omissis, sed etiam in scriptis. Praeclare hoc ostendit Gregorius Maiansius, editis eruditissimis marchionis Mondexarensis Animadversionibus in illius Historiam: quibus Praefationem praemissit peramoenam et perquam vtilem, vbi egregie depinxit Iohannis Marianae ingenium, studia et mores. Prodiit illud opus hoc titulo.

Advertencias a la Historia del Padre Juan de Mariana, su autor Don Gaspar Ibañez de Segovia, Peralta, i Mendoza etc. Van añadidas algunas Cartas, cuyas obras publica de orden, i a expensas de la Academia Valenciana Don Gregorio Mayans i Siscar, Censor de dicha Academia. En Valencia por la Viuda de Antonio Bordazar de Artazu, anno 1746, in folio.

162. Hae Animadversiones incipiunt ex cap. 22, lib. Vl, Historiae Iohannis Marianae, et desinunt in cap. 18, lib. Vll, suntque numero quatuor supra ducentas: et in eisdem capitibus totidem praetermissos errores adnotasse dicitur Iohannes Antonius Maiansius, Gregorii frater. Vnde facile colligitur, quam vtile fuerit Gregorii Maiansii consilium conficiendi absolutum Notarum opus ad omnes libros et capita illius Historiae. In animo sibi erat, et cum typographis Lugdunensibus iam convenerat, integram Marianae Historiam edere, cuius textui subiicerentur Petri Mantuani Animadversiones secundum primam editionem Mediolanensem anni 1611, apud Hieronymum Bordon: singulisque Mantuani Animadversionibus subiungi debebat

[Pg. 155] Marcos Burriel, de la Compañía de Jesús, 85 varón doctísimo, en Madrid, en el dicho año 1746, en 4.°

161. La Historia de rebus Hispaniae de Juan de Mariana es alabada, sobre todo, por la eximia elocuencia de este varón. Pero si alguien la examina cuidadosamente, descubre que es un compendio de las historias de Florián de Ocampo, Ambrosio Morales, Esteban Garibay y Jerónimo Zurita y echará de menos por doquiera mayor diligencia, no sólo en las cosas omitidas, sino también en las escritas. Claramente lo mostró Gregorio Mayans, habiendo editado las eruditísimas Advertencias del marqués de Mondéjar a la Historia, a las que antepuso una Prefación muy amena y útil, en que pintó excelentemente el ingenio, los estudios y las costumbres de Juan de Mariana. Apareció aquella obra con este título:

Advertencias a la Historia del Padre Juan de Mariana, su autor Don Gaspar Ibáñez de Segovia Peralta i Mendoza, etc. Van añadidas algunas cartas, cuyas obras publica de orden i a expensas de la Academia Valenciana, Don Gregorio Mayans i Siscar, Censor de dicha Academia. En Valencia, por la viuda de Antonio Bordazar de Artazu, año 1746, en folio.

162. Estas Advertencias empiezan en el capítulo 22 del libro VI de la Historia del P. Mariana y finalizan en el capítulo 18 del libro VII y son en número de 204, y se dice que Juan Antonio Mayans, hermano de Gregorio, ha observado otros tantos errores omitidos en los mismos capítulos. De donde se colige fácilmente cuán útil hubiera sido la idea de Gregorio Mayans de elaborar la obra acabada de las notas a todos los libros y capítulos de aquella Historia. Tenía intención, y ya había convenido con los editores de Lyon editar la Historia completa de Mariana debajo de cuyo texto se pondrían las Advertencias de Pedro Mantuano, según la primera edición milanesa del año 1611 por Jerónimo Bordon, y a cada una de las Advertencias

[Pg. 156] Historiae Marianae Defensio adversus Mantuanum auctore cl. viro Thoma Tamayo de Vargas. His addenda erat Gregorii Maiansii Epicrisis, et eiusdem plurimae aliae Animadversiones, quarum numerus tantus est, vt solum ab illo factae vsque ad cap. 14, Lib. 1, sint nonaginta sex: quae totidem sunt iustae Disputationes adversus totidem Marianae errores. Ingens vero opus continuare desiit, tum ob typographorum Lugdunensium infortunia, tum ob suorum adversariorum potentissimam impotentiam. Sed tamen in animo habet Notas illas continuare per totum librum primum ne omnino labor ille frustra susceptus videatur.

163. In Marchionis Mondexarensis Animadversionum Dedicatione data XVI Cal. Maias anni 1746 ad excellentissimum virum Ferdinandum Silvam Ducem Oscensem, ait Auctor se occupatum esse in scribenda Vita Ferdinandi Toleti, tertii Ducis Albae: et quamplurimi sunt qui dicunt in eius Bibliotheca se vidisse stupendum apparatum ad eam scribendam, partim monumentorum ineditorum, partim excerptorum ex varia et multiplici lectione, et praecipue ex narrationibus eorum, qui rebus ipsis interfuerunt.

164. Quantum laboraverit Vincentius Ximeno, Doctor Theologus, in Scriptoribus Regni Valentiae illustrandis, optime declarat eius Bibliotheca edita Valentiae anno 1747. Is a Maiansiis fratribus opem literariam petiit, et obtinuit vt ipse praedicat. Gregorius vero Maiansius ex delegatione supremi Castellae Senatus publice probavit eius opus III Cal. Augustas anni 1746. Epistola Censoria perquam diserta et amoena est, quam a se conversam in Latinam linguam Hannoveram misit ad Davidem Clementem literatissimum virum, vt eam ederet vna cum Bibliothecae suae Specimine. Sed sero in eruditissimi Clementis manus

[Pg. 157] de Mantuano debía añadirse la de Historia General de España del Padre Juan de Mariana defendida contra las Advertencias de Pedro Mantuano del ilustre Tomás Tamayo de Vargas. A estos debía añadirse el juicio de Gregorio Mayans y muchas otras Advertencias del mismo, cuyo número es tan grande que solamente las hechas por él hasta el capítulo 14 del libro I son noventa y seis, justas disquisiciones contra otros tantos errores de Mariana. Pero dejó de proseguir la gran obra por los infortunios de los editores de Lyon o por la potentísima arbitrariedad de sus enemigos. Sin embargo, tiene intención de continuar aquellas Notas por todo el libro primero para que no parezca emprendió en vano aquel trabajo. 86

163. En la dedicatoria de las Advertencias del marqués de Mondéjar, dada el 16 de abril de 1746 al excelentísimo Fernando de Silva, duque de Huéscar, dice el autor que estaba ocupado en escribir la Vida de Fernando de Toledo, tercer duque de Alba, y hay muchos que dicen haber visto en su biblioteca un maravilloso aparato para escribirla, monumentos inéditos, extractos de variadas y múltiples lecturas y, sobre todo, de las narraciones de aquellos que asistieron a los mismos hechos. 87

164. Cuánto trabajó Vicente Ximeno, doctor teólogo, para ilustrar los Escritores del Reino de Valencia lo demuestra muy bien su biblioteca, editada en Valencia en 1747. Este pidió ayuda literaria a los hermanos Mayans y la obtuvo, como él mismo confiesa. Por otra parte, Gregorio Mayans aprobó públicamente, por delegación del Supremo Consejo de Castilla, su obra el 30 de julio de 1746. La carta aprobatoria es muy elocuente y amena y, traducida por él en lengua latina, la envió a Hannover a David Clemente, varón muy erudito, para que la editara junto con su Bibliotheca o Specimen. Pero llegó tarde a manos del eruditísimo Clemente, es a saber, cuando el

[Pg. 158] pervenit cum scilicet specimen iam editum erat: et simile infortunium passa est altera Epistola multiplicis doctrinae ad Michaelem Casirum scripta, et ad laudatum Clementem missa, de Historicis operibus falso tributis Mauro Rhasi.

165. Optime intellexit illustrissimus vir Franciscus Almeida, quanti fieri deberent Marchionis Mondexarensis Dissertationes Ecclesiasticae: cumque sciret, quatuor priores Caesaraugustae editas a Didaco Dormer anno 1671 emendatas et auctas fuisse ab auctore, et has totidemque alias extare apud Gregorium Maiansium; ab eo obtinuit omnes octo, easque prelo tradidit: ob typographi autem cunctationem ad superos abiit antequam editas videret. Prodierunt postea in lucem hoc titulo.

Dissertaciones Eclesiasticas por el honor de los antiguos Tutelares contra las ficciones modernas por Don Gaspar Ibañez de Segovia i Peralta etc. Lisboa en la nueva imprenta Silviana 1747. Parte Primera, i Segunda sacadas a luz por la diligencia de Don Gregorio Mayans i Siscar, duobus voluminibus in folio.

166. Iosephus Rodriguez, sodalitii Sanctissimae Trinitatis Monachus calceatus, laboriosissimus vir, qui IV Cal. Decembreis anni 1703 obiit, suae Bibliothecae Valentinae inchoatam reliquit editionem. Auctor fuit Monachis Gregorius Maiansius vt eam publici iuris facerent, tum ne Bibliothecae pars maxima iam excusa periret, tum vt auctori laboris sui pretium esset, lectorum lectio. Atque ita factum est et ex delegatione Regii Castellae Senatus, Maiansius opus illud approbavit XV Cal. Aprileis anni 1747.

167. Initio huius anni scripsisse dicitur Gregorius Maiansius Examen Concordati pacti conventi anno 1737 inter Clementem Xll et Philippum V, Hispaniarum Regem. Coniectura inde ducitur, quod opus illud tantam prae se fert eruditionem Iuris

[Pg. 159] Specimen estaba editado, y semejante infortunio sufrió la otra carta de variada doctrina escrita a Miguel Casiri, De historicis operibus falso tributis Mauro Rhasi, también enviada al mencionado Clemente. 88

165. Muy bien comprendió el ilustrísimo Francisco Almeida cuán dignas de aprecio eran las Disertaciones Eclesiásticas del marqués de Mondéjar; como sabía que las cuatro primeras, editadas en Zaragoza por Diego Dormer en el año 1671, habían sido enmendadas y aumentadas por el autor, y que Gregorio Mayans poseía éstas y otras tantas, obtuvo las ocho y las entregó a la imprenta pero, por la lentitud del editor, murió antes de verlas impresas. Salieron a luz después, con este título:

Dissertaciones Eclesiásticas por el honor de los antiguos tutelares contra las ficciones modernas por Don Gaspar Ibáñez de Segovia i Peralta, etc. Lisboa, en la nueva imprenta Silviana 1747. Parte Primera i Segunda, sacadas a luz por la diligencia de Don Gregorio Mayans i Siscar, dos volúmenes en folio.

166. José Rodríguez, monje calzado de la orden de la Santísima Trinidad, varón laboriosísimo, que murió el 28 de noviembre de 1703, dejó empezada la edición de su Biblioteca Valentina. Gregorio Mayans fue el promotor de que los monjes la publicaran 89 para que no pereciera la mayor parte de la biblioteca ya impresa o que el autor tuviera su premio: la lectura de los lectores. Así se hizo y Mayans aprobó aquella obra por delegación del Real Consejo de Castilla el 18 de marzo de 1747.

167. Se dice que, al principio de ese año, Gregorio Mayans escribió Examen del Concordato ajustado entre la Santidad del Señor Clencente XII y la Magestad del Señor Felipe V, de gloliosa memoria, el 26 de septiembre de 1737. La conjetura se deduce porque la obra entraña tanta erudición de Derecho

[Pg. 160] Canonici, et Hispani, et Historiae Ecclesiasticae, ac saecularis, et ita ordinatam, et perspicue traditam, vt doctissimorum hominum iudicio a nemine alio nisi Gregorio Maiansio scribi potuerit. Quod opus licet excusum sit sub alterius nomine; non tamen vidit lucem publicam. Neque solum hoc opus memorati argumenti scripsisse dicitur; sed plurima alia, quae viro sapientissimo et modestissimo in gloria sunt. Et fortasse hi sunt Tractatus quos promisit in suarum Disputationum Iuris Praefatione.

168. Cum ob repentinam Hispaniarum Regis Philippi V mortem, quae contigit VII Eidus Iulias anni 1746 Ferdinandus VI successisset, voluit Maiansius animum suum erga optimum Principem ostendere. Eam ob caussam manum iniecit in libellum, in quo Iohannis Baptistae Coracciani tria opuscula leguntur, quae magnus ille vir, cum adolescens esset, affecerat. Primum continet Nuncios e Parnasso allatos, in Traiani Bocalini modum confictos, sed magis scientificos. Secundum, animi ludibundi veluti puerilia praeludia, inscriptum, Horae Vacationis. Tertium, est idea affectae Logicae in gratiam eorum qui procul a scholis literaria curricula non conficiunt. Gregorii Maiansii finis, prout ipse aperte manifestavit, solum fuit ostendere se per quasdam fictiunculas multa posse docere : quod egregie praestitit in duobus Nunciis a se confictis, quorum secundus praecipue legi meretur ob cogitationes literarias quas continet ad artes rationales spectantes. Ibi meminit auctor suae Ratiocinatricis, sive Artis vtendi ratione. Nec minus elegans est Praefatio, vbi perbelle disputat de fictionibus, et earum vtilitate. Haec opuscula, dicata Ferdinando VI, IV Eidus Iulias anni 1747, prodiere in lucem hoc titulo.

Avisos de Parnaso, su autor el Dotor Juan Bautista Corachan Presbitero, Cathedratico de Mathematicas de la Universidad de

[Pg. 161] Canónico y Español, de Historia Eclesiástica y Civil, y de tal manera ordenada y lúcidamente expuesta que, a juicio de los hombres más doctos, sólo puede ser escrito por Gregorio Mayans. Esta obra, aunque está impresa a nombre de otro, no ha visto la luz pública. 90 Se dice que no sólo ha escrito estas obras sobre dicho asunto, sino muchas otras que el varón sapientísimo y modestísimo tiene en su mérito. Y quizás son estos los tratados que prometió en el prólogo de sus Disputationes Iuris.

168. Por la repentina muerte de Felipe V, rey de España, acaecida el 9 de julio de 1746, le sucedió Fernando VI y Mayans quiso manifestar su sentimiento para con el excelente príncipe. Por ello, preparó un libro en que se leen tres opúsculos de Juan Bautista Corachán, escritos por aquel gran varón cuando era joven. Contiene en primer lugar: Avisos de Parnaso, compuestos a imitación de Trajano Bocalini, pero más científicos. Segundo, titulado: Horas de vacación, como preludios pueriles de un espíritu divertido. Tercero es la idea de una Lógica compuesta para aquellos que, lejos de las aulas, no completan estudios literarios. El fin de Gregorio Mayans, como manifestó con claridad, fue solamente mostrar que podía enseñar muchas cosas por medio de ciertas ficciones, lo que probó excelentemente en dos Avisos compuestos por él, de los cuales, principalmente el segundo, merece leerse por los pensamientos literarios que contiene pertinentes a las artes racionales. Allí recordó el autor su Razonatoria o Arte de usar la razón. No menos elegante es el Prólogo donde discurre hermosamente sobre las ficciones y su utilidad. Estos opúsculos, dedicados a Fernando VI, el 12 de julio de 1747, salieron a la luz con este título:

Avisos de Parnaso, su autor el Dotor Juan Bautista Corachán, Presbítero, Cathedrático de Mathemáticas de la

[Pg. 162] Valencia. Los publica a expensas de la Academia Valenciana Don Gregorio Mayans i Siscar, Censor de dicha Academia. En Valencia por la Viuda de Antonio Bordazar, anno 1747, octuplicata charta. In fine huius libelli legitur Index operum Doctoris Iohannis Baptistae Coracciani, quae exstant in Bibliotheca Maiansiana.

169. Anno sequenti Gregorius Maiansius edidit:

Advertencias de Don Miguel Sanchez dadas al Dotor Don Thomas Ferrandis de Mesa i Moreno. En Madrid (por Juan de Zuñiga) anno 1748, charta quadruplicata. Opus acris iudicii, cuius eruditio ipsum prodit auctorem.

170. Cum videret Christophorus Coret et Peris a Latinae linguae studiosis desiderari suam Dialogorum Iohannis Ludovici Vìvis versionem eam iterum commisit prelo: eandemque Gregorius Maiansius ex Delegatione supremi Castellae Senatus approbavit, Epistola Censoria data Olivae Cal. Martiis anni 1749.

171. Idem Christophorus Coret edere cupiens libellum inscriptum Noches i Dias feriados sobre la Sintaxis del Maestro Juan Torrella, obtinuit vt Regius Castellae Senatus iuberet Maiansium sententiam dicere, qui IV Nonas octobris eiusdem Anni doctissima Epistola ostendit quid sentiret de praeceptorum inutilium et Magistrorum ea docentium multitudine, deque ipso auctore Noctium et Dierum vacantium, quod opus in lucem prodiit anno sequenti.

172. Hieronymus Ortiz de Sandoval, Melioratae Comes, a Gregorio Maiansio petiit, ne gravaretur e Latina in Hispanam linguam convertere, et ad se mittere Clementis XI Orationem ad Cardinales habitam, cum electus fuit Pontifex Romanus; eique morem gessit Maiansius, cuius interpretatio Hispana

[Pg. 163] Universidad de Valencia. Los publica a expensas de la Academia Valenciana Don Gregorio Mayans i Siscar, Censor de dicha Academia. En Valencia, por la Viuda de Antonio Bordazar, año 1747, en 8.° Al final de este libro se lee el Indice de las obras del Dr. Juan Bautista Corachán, que se conservan en la biblioteca mayansiana.

169. Al año siguiente, Gregorio Mayans editó:

Advertencias de Don Miguel Sánchez dadas al Dotor Don Thomás Ferrandis de Mesa i Moreno. En Madrid (por Juan de Zúñiga), año 1748, en 4.° Obra de crítica, cuya erudición proclama el mismo autor.

170. Viendo Cristóbal Coret y Peris que los estudiosos de la lengua latina buscaban su traducción de los Diálogos de Juan Luis Vives la envió de nuevo a la prensa, y Gregorio Mayans la aprobó por delegación del Supremo Consejo de Castilla, en carta aprobatoria, dada en Oliva el 1 de marzo de 1749.

171. El mismo Cristóbal Coret, deseando editar el libro titulado Noches y Días feriados sobre la Sintaxis del Maestro Juan Torrella, obtuvo que el Real Consejo de Castilla mandase a Mayans dar su criterio quien el 28 de septiembre del mismo año, en una doctísima carta, mostró qué pensaba sobre la multitud de preceptos inútiles y de los maestros que los enseñan y sobre el mismo autor de las Noches y Días feriados, obra que salió a luz el año siguiente.

172. Jerónimo Ortiz de Sandoval, conde de Mejorada, pidió a Gregorio Mayans que no se negase a traducir del latín al español y enviarle la Oración de Clemente XI habida ante los cardenales cuando fue elegido Romano Pontífice, y Mayans obró a su gusto y la traducción española salió en Sevilla, año [Pg. 164] prodiit Hispali anno 1750, in fol. Habet Maiansius singularem dexteritatem facilitatemque interpretandi ad verbum Latinam linguam: sed dicere solet, id sibi multo difficilius esse, quam Latine scribere: altero enim modo mens alligata est; altero, libera.

173. Inter eximios literarum patronos, qui hodie vivunt, multum emicat Otto Fridericus Comes de Lynden. Is sciens Gregorii Maiansii Bibliothecam esse thesaurum literarium, ab eo petivit aliqua opera, quae luce publica digna essent: et nominatim Iosephi Emmanuelis Minianae de Bello Rustico Valentino libros tres. Maiansius, vt gratum animum erga Comitem Lindenum ostenderet, ex Hispana lingua in Latinam convertit, additis plusquam quadringentis notis, Bachalaurei Petri Rhuae eruditissimas Epistolas adversus Antonium Guevaram Episcopum Mindoniensem, easque misit Comiti Lindeno cum epistola bene longa et erudita ad eum data VIII Calendas Augustas anni 1750. Hunc libellum avide expectat Respublica Literaria vt Petri Rhuae obscura fama magis clarescat ob novum linguae cultum, notasque. Atque vtinam in lucem prodeat Hispane et Latine, vt alterum opus cum altero facilius possit conferri, et Maiansii dexteritas, quae mirifica est, in Latinorum librorum versione melius appareat.

174. Praeterea idem Maiansius Comiti Lindeno misit Iosephi Emmanuelis Minianae Bellum Rusticum Valentinum gravi elegantique praemissa Dedicatione data Olivae VII Eidus Septembreis anni 1752. Minianae Vita auctior est, quam edita fuit in Continuatione Historiae lohannis Marianae, adiuncta tabula chorographica Regni Valentiae et indice locupletissimo. Latinissimae Historiae titulus hic est.

Jos. Emman. Minianae, Valentini, Ordinis Sanctissimae Trinitatis, Redemtionis Captivorum sodalis, de Bello Rustico Valentino libri tres, sive Historia de ingressu Austriacorum

[Pg. 165] 1750, en folio. Mayans tiene una singular destreza y facilidad en traducir literalmente la lengua latina, pero suele decir que le resulta mucho más difícil que escribir en latín, pues en un caso la inteligencia está trabada, en el otro libre.

173. Entre los grandes protectores de las letras que hoy viven sobresale Otto Federico, conde de Lynden. Sabiendo que la biblioteca de Gregorio Mayans era un tesoro literario, le pidió algunas obras que fuesen dignas de luz pública y, en particular, De bello rustico valentino libri tres de José Manuel Miñana. Mayans, para manifestar su gratitud al conde de Lynden, tradujo del español al latín, habiendo añadido más de cuatrocientas notas, las eruditísimas cartas del bachiller Pedro de Rhua contra Antonio de Guevara, obispo de Mondoñedo, y las envió al conde de Lynden con una larga y erudita carta, fechada el 25 de julio de 1750. La República Literaria espera con avidez este libro para que la oscura fama de Pedro de Rhua brille más por la nueva elegancia de la lengua y por las notas. Y ojalá salga a luz en español y en latín para que se pueda comparar una obra con la otra y la habilidad de Mayans en la traducción de libros latinos, que es admirable, aparezca mejor.

174. Además, el mismo Mayans envió al conde de Lynden De bello rustico valentino de José Manuel Miñana, habiendo antepuesto una grave y elegante dedicatoria, fechada en Oliva el 7 de septiembre de 1752. La Vida de Miñana es más amplia que la impresa en la continuación de la Historia de Juan de Mariana, añadida una tabla corográfica del reino de Valencia y un índice riquísimo. El título de la latinísima historia es:

Ios. Emman. Miniana, Valentini, Ordinis Sanctissimae Trinitatis, Redemtionis Captivorum sodalis, de Bello Rustico Valentino libri tres, sive Historia de ingressu Austriacorum

[Pg. 166] Foederatorumque in Regnum Valentiae, ex Bibliotheca Gregorii Maiansii, Generosi Valentini. Hagae-Comitum apud Petrum de Hondt 1752, charta octuplicata.

175. Nobilissimus Gerardus Meerman, Syndicus Roterodamensis, vir natus ad propagandas literas, cupiens prodesse studiosae legum inventuti; a Gregorio Maiansio petiit vt sibi copiam faceret suarum Disputationum Iuris: cumque ille haberet septuaginta, quae, sive quia breviores essent, sive quia limatiores, facile et breviter describi possent; misit eas Meermano, triginta aliarum transmissionem differens in tempus opportunius. Itaque eruditissimi Meermani beneficio in lucem prodierunt iamdiu expectatae.

Disputationes Iuris, Lugduni Batavorum apud Petrum Van der Eyk et Cornelium de Pecker 1752, duobus voluminibus chartae quadruplicatae.

176. Harum Disputationum Praefatio multa continet ad Gregorii Maiansii Vitam literariam pertinentia. Praesertim vero indicat fere omnes suas Disputationes Iuris a se adolescente scriptas fuisse initio studiorum suorum legalium. Ex quo facile intelligi potest, quid expectari debeat ab aliis Disputationibus elaboratis maturiore aetate; quanquam quod attinet ad earum doctrinam et stilum, illae quidem scriptae graviter et eleganter. Nimirum earum contextus plerumque solet componi ex Iurisconsultorum et Imperatorum ipsissimis sententiis subtiliter connexis, accedente semper necessaria eruditione, et aliquando etiam ad miraculum copiosissima. Stilus autem vbique purus est atque perspicuus. Disputationum argumenta plerumque solent esse discentium necessitati accommodata; non ingenii (quod in eo maximum est) ostentioni quaesita. In eadem Praefatione memorat Auctor se elucubrasse Commentarios ad triginta Iurisconsultorum Fragmenta: et eorum spem lectoribus

[Pg. 167] Foederatorumque in Regnum Valentiae, ex Bibliotheca Gregorii Maiansii, Generosi Valentini. Hagae-Comitum, apud Pedrum de Hondt, 1752, en 8.°

175. El nobilísimo Gerardo Meerman, Síndico de Roterdam, varón nacido para propagar las letras, deseando aprovechar a los jóvenes estudiantes de leyes, pidió a Gregorio Mayans que le entregase copia de sus Disputationes Iuris y como tuviese setenta que, porque eran más breves, o porque estaban más perfiladas y podían copiarse fácil y brevemente, las mandó a Meerman, difiriendo el envío de otras treinta para tiempo más oportuno. Así, bajo la protección del eruditísimo Meerman salieron al público las tanto tiempo esperadas

Disputationes Iuris, Lugduni Batavorum, pud Petrum Van Der Eyk et Cornelium de Pecker, 1752, dos volúmenes, en 4.°

176. El prólogo de estas Disputationes contiene muchas noticias pertinentes a la vida literaria de Gregorio Mayans. Indica, sobre todo, que casi todas sus Disputationes luris fueron escritas por él siendo adolescente, al principio de sus estudios legales. De lo cual puede fácilmente colegirse qué debe esperarse de otras Disertaciones elaboradas en edad más madura aunque, en cuanto a la doctrina y estilo se refiere, aquellas están escritas con gravedad y elegancia. En efecto, su contexto suele componerse, generalmente, de las mismas sentencias de los jurisconsultos y de los emperadores sutilmente trabadas, añadiendo siempre la erudición necesaria y algunas veces abundante hasta el portento. Pero el estilo es puro en todas partes y claro. Los argumentos de las Disputationes suelen estar, en general, acomodados a la necesidad de los estudiantes no habiendo buscado la ostentación del ingenio (que en él es máximo). En el mismo prólogo recuerda el autor que ha compuesto Commentarii ad triginta Iurisconsultorum Fragmenta, y promete

[Pg. 168] facit. Credere par est, in eis bonam Iurisprudentiae partem enucleatam esse ea diligentia et arte, quae auctori convenit. Ibidem etiam proponit ideam Iurisconsulti, sive libri de Iurisprudentia Romanorum illustranda, quae idea melius ibi, quam hic legetur.

177. Misit etiam liberalissimus vir Nobilissimo Meermano Tractatus Academicos Iosephi Borrullii, Primarii Salmanticensis Academiae Iuris Civilis Professoris, et Regii Indiarum Senatus Fiscalis, sane quam doctos, vna cum Vita laudati Borrullii: quae opera avide expectant Iurisprudentiae studiosi.

178. Idem Gerardus Meermanus, meritis suis celebratissimus vir, certiorem fecit cl. Maiansium, velle se edere Novum Thesaurum Iuris Civilis et Canonici, qui selectissimorum virorum opera contineret: et a Gregorio Maiansio facile obtinuit vt ad se mitteret quamplurimos vtriusque Iuris interpretes Hispanos, quos ipse Meermanus videre et legere cupiebat; et praeterea quoslibet alios, quorum opera edita, aut inedita, Maiansio digna viderentur luce publica. Selegit vir accerrimi iudicii opera Francisci Ramos del Manzano, et Iosephi Retesii, quamplurimis Tractatibus ineditis aucta: Doctoris Nieto manuseriptum Tractatum de Praelegatis: Nicolai Antonii de Exilio libros tres plurimis additionibus postumis auctos: Iohannis Suarez de Mendoza Commentarios ad legem Aquilliam, et Iohannis Altamirani Velazquez in priores tredecim libros ex viginti questionum Q. Cervidii Scaevolae Commentarium, quibus adiunxit ineditos Iani a Costa Commentarios, seu Praelectiones ad titulum Digestorum de servitutibus: item ad quatuor titulos Codicis, ex delictis defunctorum in quantum heredes conveniantur: de constituta pecunia: de Probationibus et de Testibus, atque vt amico optime de se merito voluntatem suam plenius ostenderet, misit ei plusquam centum Tractatus Academicos vtriusque Iuris

[Pg. 169] su publicación. Es justo creer que buena parte de la jurisprudencia ha sido explicada en ellos con la diligencia y el arte que corresponde al autor. También propone allí la idea del Iurisconsultus, sive liber de Iurisprudentia Romana illustranda, idea que allí se leerá mejor que aquí. 91

177. También envió el generoso varón al nobilísimo Meerman los Tractatus Academici de José Borrull, primer catedrático de Derecho Civil de la Universidad de Salamanca y Fiscal del Real Consejo de Indias, sin duda muy doctos, junto con la Vida del dicho Borrull, obras que esperan con avidez los estudiosos de la Jurisprudencia.

178. El mismo Gerardo Meerman, varón famosísimo por sus méritos, aseguró a Gregorio Mayans que deseaba editar Novus Thesaurus Iuris Civilis et Canonici que contendría las obras de escogidísimos varones, y fácilmente obtuvo de Mayans que le enviase muchos juristas españoles que el mismo Meerman deseaba ver y leer así como de otros cuyas obras, impresas o inéditas, pareciesen a Mayans dignas de la luz pública. El varón, de agudo juicio, escogió las obras de Francisco Ramos del Manzano y de José de Retes, aumentadas con muchos tratados inéditos; Tractatus de Praelegatis, manuscrito, del doctor Nieto; De exilio libri tres de Nicolás Antonio aumentadas con muchas adiciones póstumas; Commentarii ad legem Aquilliam de Juan Suárez de Mendoza e In priores tredecim libros ex viginti quaestionum Q. Cervidii Scaevolae commentarius de Juan Altamiro Vázquez a los que añadió los manuscritos de Juan Costa, Commentarii seu praelectiones ad titulum Digestorum de servitutibus así como a los cuatro títulos del Código, ex delictis defunctorum in quantum heredes conveniantur: de constituta pecunia: de Probationibus et de Testibus; y, para mostrar más plenamente su voluntad de agradar al amigo, le envió más de cien Tractatus Academici de profesores de los dos Derechos, [Pg. 170] Professorum, fere omnium Salmanticensium, vt intelligeret Iurisconsultissimus Meermanus eos, licet fama percelebres, non ita scripsisse, vt eorum opera digna viderentur luce publica. Nec non Maiansius Meermanni rogatu scripsit Francisci Rami del Manzano et Iosephi Retesii Vitas, quarum illa eruditior est; haec, amoenior. Gerardus Meermanus vt gratum animum ostenderet, immortalis operis Conspectum dedicavit Gregorio Maiansio, elegantissima Epistola data Roterodami ipsis Calendis Decembribus anni 1750. Thesaurus vero in lucem prodire coepit anno 1751, septem voluminibus chartae maximae, summo Iurisprudentiae bono, et ingenti plausu Reipublicae literariae. In eo vero locum habere non potuerunt sero ad Nobilissimum Meermanum a Maiansio missa omnia opera edita doctissimi viri Nicolai Fernandez de Castro, et ineditum opusculum Michaëlis Gonser, Decani Ecclesiae Gerundensis, et Academiae Cervariensis Cancellarii, de Asylis: ac Iosephi Finestres de Monsalvo expectatissimum Hermogenianum.

179. Idem Gerardus Meermanus Gregorio Maiansio significavit Davidem Clementem elucubrare Bibliothecam curiosam Historicam et Criticam, et cupere vt Maiansius sibi copiam faceret Catalogi librorum suorum, vt eum Bibliothecae suae insereret. Maiansius vero existimans parum prodesse indicem librorum, nisi eorum iudicium accedat ; optans vtriusque desiderio satisfacere, praepeditus autem gravissimis occupationibus, quas in aliud tempus reiicere nullo modo poterat; excogitavit rationem qua aliquo modo eorum voluntati inserviret, differens in aliam opportunam occasionem vtrique satisfacere. Scripsit igitur, et pridie Eidus Iulias anni 1751 ad Davidem Clementem misit Indicem criticum operum octuaginta quinque auctorum Hispanorum, qui aliquid ediderunt de Grammatistice, Orthographia, Grammatica, aut Rhetorica, quorum opera ipse habet in sua Bibliotheca, et promisit mittere ad eundem Clementem

[Pg. 171] casi todos de Salamanca, para que entendiese el gran jurista Meerman que aun los más famosos no siempre habían escrito de manera que sus obras le parecieran dignas de luz pública. Y Mayans, a ruegos de Meerman, escribió las Vidas de Francisco Ramos del Manzano y de José de Retes, de las cuales la primera es más erudita y la segunda más amena. Gerardo Meerman, para mostrar su gratitud, dedicó el Conspectus de su inmortal obra a Gregorio Mayans en una elegantísima carta fechada en Roterdam el 1 de diciembre de 1750. El Thesaurus empezó a salir a luz el año 1751 en siete volúmenes del máximo tamaño, con grandísimo fruto para la Jurisprudencia y gran aplauso de la República Literaria. Sin embargo, no pudieron tener cabida todas las obras impresas del doctísimo Nicolás Fernández de Castro y el opúsculo de Miguel Gonser, deán de la iglesia de Gerona y Canciller de la Universidad de Cervera, De asylis, y el esperadísimo Hermogenianus de José Finestres de Monsalvo, enviados tardíamente por Mayans al nobilísimo Meerman. 92

179. El mismo Gerardo Meerman indicó a Gregorio Mayans que David Clemente componía una Bibliotheca curiosa historica et crítica y que deseaba que Mayans le hiciese una copia del catálogo de sus libros para insertarlo en su Bibliotheca. Así, Mayans, juzgando que un índice de libros aprovechaba poco si no lo acompañaba un juicio de ellos, y deseando complacer la demanda de ambos, pero embarazado por gravísimas ocupaciones que de ningún modo podía aplazar, discurrió el modo cómo podría complacer de alguna manera su voluntad difiriendo satisfacer a los dos en otra ocasión oportuna. Así escribió y envió el 14 de julio del año 1751 a David Clemente el índice crítico de las obras de ochenta y cinco autores españoles que escribieron sobre Gramática o Retórica, cuyas obras tenía en su bilioteca, y prometió enviar al mismo Clemente

[Pg. 172] duas Epistolas: alteram Olivae datam ad Iosephum Berni VII Eidus Ianurias anni 1744, alteram ad Vicentium Ximeno Olivae datam III Cal. Augustas anni 1746 vtrasque Hispana lingua a se conscriptas, et in Latinam transferendas: sed cum priorem Latine interpretari coepisset et maiorem ipse auctor difficultatem, quam initio conceperat, experiretur in aliquarum sententiarum interpretatione literali; illius Epistolae versionem in aliud tempus reiecit, et ei aliam substituere cogitavit, datam scilicet ad Michaëlem Casirum de confictis operibus Historicis Mauro Rhasi tributis, quam vna cum altera ad Ximenum data ad Clementem misit. Verum hic interea Maiansianum Catalogum in lucem emisit hoc titulo.

Specimen Bibliothecae Hispano-Maiansianae, sive, Idea novi Catalogi critici operum Hispanorum, quae habet in sua Bibliotheca Gregorius Maiansius, Generosus Valentinus, ex Museo Davidis Clementis. Hannoverae, impensis Io. Guil. Schmidii 1753, charta quadruplicata.

180. David Clemens singulis auctoribus titulum praeposuit, vbi legitur eorum nomen et annus editionis primi libri cuiuslibet scriptoris in catalogo recensiti: omisit vero nonnullorum auctorum nomina: idemque Clemens operi praemisit elegantem Praefationem, ac literatissimus Henrichus Iulius Fridericus Buschius confecit indicem scriptorum, quorum in illo Specimine facta est mentio.

181. Hoc Specimen aperte ostendit quam selectam Bibliothecam habeat Gregorius Maiansius: et vtilissimum esset vt, quoniam ille ait separata habere adversaria ad conficiendum Indicem criticum omnium librorum auctorum Hispanorum, quos ipse possidet, eum perageret ea qua coepit diligentia. Quod si praestaret, haberemus exactissimam notitiam optimorum Hispaniae scriptorum, multorum iudiciis criticis ornatam et Maiansiana epicrisi illustratam.

[Pg. 173]

dos cartas, una dada en Oliva a José Berní el 7 de enero del año 1744, la otra dada a Vicente Ximeno en Oliva el 30 de julio de 1746; las dos escritas por él en lengua española y que debían traducirse al latín pero, empezando a traducir la primera al latín y experimentando el mismo autor mayor dificultad en la interpretación literal de algunas sentencias que concebía en un principio, aplazó la traducción de aquella carta para otro tiempo y pensó darle en sustitución otra, es a saber, la enviada a Miguel Casiri, De confictis operibus historicis Mauro Rhasi tributis, que juntamente con la dada a Ximeno envió a Clemente. Éste, entretanto, dio a luz el catálogo mayansiano con este título:

Specimen Bibliothecae Hispano-Maiansianae, sive Idea novi Catalogi critici operum hispanorum quae habet in sua bibliotheca Gregorius Maiansius, Generosus Valentinus, ex Museo Davidis Clementis. Hannoverae, impensis Io. Guil. Schmidii, 1753, en 4.°

180. David Clemente antepuso título a cada uno de los autores, en el cual se lee su nombre y el año de la edición del primer libro de cualquier escritor reseñado en el catálogo, pero omitió los nombres de algunos autores, y el mismo Clemente antepuso a la obra un elegante prólogo y el eruditísimo Enrique Julio Federico Buschius compuso el índice de los escritores de quienes se hizo mención en aquel Specimen.

181. Este Specimen muestra la selecta biblioteca que posee Gregorio Mayans y cuán utilísimo sería que, pues dice tener preparados los apuntes para componer el índice crítico de todos los libros de autores españoles que él posee, lo realizase con la diligencia con que lo empezó. Y si lo llevara a cabo, tendríamos una exactísima noticia de los mejores escritores de España, adornada con los juicios críticos de muchos e ilustrada con el juicio de Mayans.

[Pg. 174]

182. In fine Speciminis docet cl. Maiansius, qua ratione possint eligi optimi Grammaticae Magistri quod, cum Critici Trevoltienses legerint, dixerunt illud consilium factu esse difficile. Sed pace illorum virorum nihil est facilius et vtilius.

183. Cum existimaret Gregorius Maiansius desse adhuc Institutiones Philosophicas studiosis adolescentibus accommodatas; aliae enim (si standum eius iudicio) sunt nimis breves; aliae, nimis longae; et in omnibus deest eruditio et amoenitas, quae si adessent, mirum in modum lectores allicerent: cumque gravissimis occupationibus obstrictus esset; dissimulanter voluit ingenii sui periculum facere: et specioso praetextu recudendi formis typographicis Thomae Vincentii Toscae Compendium Philosophicum; praemisit huic operi iudiciosam et bonae frugis plenam laudati Toscae Vitam: et Compendio Philosophico adiunxit Institutionum Philosophiae Moralis libros tres, vbi Hominis moraliter considerati ideam ad vivum expressit, omnes Animi Affectiones, Virtutes, Vitia, et Actus humanos mirifice distinxit et explicavit, Boni naturam, et eius quod Summum est necessitatem apertissime docuit, veram felicitatem, et eius media optime ostendit: et haec omnia perquam eleganter, et amoenitate quadam gratissima exposuit. Prodiit vtrumque opus hoc titulo.

Compendium Philosophicum praecipuas Philosophiae Partes complectens: nempe, Rationalem, Naturalem et Transnaturalem: sive, Logicam, Physicam et Metaphysicam: auctore Thoma Vincentio Tosca, Valentino, sacrae Theologiae Doctore, Archiepiscopatus Synodali Examinatore, et Congregationis Oratorii S. Philippi Nerii Presbytero. Accedunt Greg. Maiansii, Generori Valentini, Institutionum Philosophiae Moralis libri tres. Valentiae Hedetanorum apud viduam Hieronymi Conejos anno 1754, octo volumina octuplicatae chartae.

[Pg. 175]

182. Al final del Specimen enseña el ilustre Mayans cómo pueden ser elegidos los mejores maestros de Gramática lo que, habiéndolo leído los críticos de Trevoux, dijeron era difícil realizar aquel consejo. Pero, sin ofensa de aquellos varones, nada hay más fácil y más útil.

183. Pensando Gregorio Mayans que todavía faltaban unas Instituciones Filosóficas acomodadas a los jóvenes estudiantes, pues (si debemos estar a su juicio) unas son demasiado breves, otras demasiado largas, y en todas falta la erudición y la amenidad que, si existiesen, atraerían a los lectores de modo admirable; y estando constreñido por gravísimas ocupaciones quiso disimuladamente dar una prueba de su ingenio; y, con el especioso pretexto de reimprimir el Compendium Philosophicum de Tomás Vicente Tosca, antepuso a esta obra la Vida del dicho Tosca, juiciosa y llena de buena doctrina, y al Compendium Philosophicum añadió Institutionum Philosophiae Moralis libri tres, donde expresó con viveza la idea del hombre moralmente considerado, distinguió admirablemente y explicó todos los afectos del alma, las virtudes, los vicios y los actos humanos, enseñó la naturaleza del bien y la necesidad del Sumo Bien, mostró excelentemente la verdadera felicidad y sus medios y expuso todas estas cosas con mucha elegancia y amenidad agradabilísima. Salieron las dos obras con este título:

Compendium Philosophicum praecipuas Philosophiae Partes complectens: nempe, Rationalem, Naturalem et Transnaturalem: sive, Logicam, Physicam et Metaphysicam: auctore Thoma Vincentio Tosca, valentino, Sacrae Theologiae Doctore, Archiepiscopatus Synodali Examinatore et Congregationis Oratorii S. Philippi Nerii Presbytero. Accedunt Greg. Maiansii, Generosi Valentini, Institutionum Philosophiae Moralis libri tres. Valentiae Hedetanorum, apud viduam Hieronynimi Conejos, anno 1754, ocho volúmenes, en 8.°

[Pg. 176] 184. Habemus igitur Institutiones Philosophiae Moralis adolescentium mentibus aptatas, doctas, perspicuas, multiplicis varietatis, et ob dictionis suavitatem, elegantiam, lectu dignissimas. Et tamen dicitur ipse Auctor cogitare easdem recudere nova lima adhibita. De modo vero, quo reliquae Philosophiae Partes tractari debent, sic ipse existimat.

185. Aristotelis libros Logicos reliquis omnibus eiusdem argumenti Maiansius praefert. Sed censet eos omnes in vnum corpus redigi debere, in quo alia parcissime; alia multo latius tractentur explicenturque, ita vt Ars Critica vniversa, quae nunc sparsa est, artificiose inseratur et suis locis accommodetur; nam, vt ipse opinatur, a Logica nullo modo seiungi debet. Singulae autem res ordinatius tractari debent, absque vlla disputatione. Vbi enim agitur de modis sciendi ; hi esse debent indubitati certique, et ad communem ratiocinandi vsum perquam accommodati.

186. Similiter putat Metaphysicen pertractandam; et in ea etiam explicari debere ideas omnes Metaphysicas mixtas, praesertim Morales et Politicas.

187. Ad Physicen vero quod attinet, existimat methodum in ea variari debere in multis rebus, ita vt, quantum fieri possit, a simplicibus ad composita fiat transitus; a notis ad ignota; a facilibus ad difficilia; a rebus sensibus expositis ad immateriales ab intellectu percipiendas; et in singulis quaestionibus maiorem eruditionem desiderat: ita vt si Philosophiae ediscendae quadrienium sit necessarium, illud, aut plusculum tempus, insummatur. Sat enim cito discitur, quod bene. Et quanquam Arithmetices et Geometrices vsum maxime laudat; non aeque approbat frequentissimam illam affectationem Arithmetice et

[Pg. 177] 184. Tenemos, pues, unas Institutiones Philosophiae Moralis adaptadas a las inteligencias de los jóvenes, doctas, claras, de gran variedad y por la suavidad y elegancia del estilo dignísimas de ser leídas. Y sin embargo, se dice que el mismo autor piensa reimprimirlas con nuevas correcciones. Pero del modo como deben tratarse las demás partes de la Filosofía piensa así.

185. Mayans prefiere los libros lógicos de Aristóteles a todos los del mismo tema. Pero juzga que todos ellos debían ser organizados en un solo cuerpo, en el que unos se estudien y se expliquen con brevedad, otros con mucha más amplitud, de tal manera que todo el arte crítico, que ahora está esparcido, se organice artificiosamente y se acomode a los lugares propios; porque, como él mismo opina, no se debe separar de la Lógica. Pero cada uno de los asuntos debe ser tratado más ordenadamente, sin disputa alguna. Cuando se trata de los modos de saber, éstos deben ser evidentes, ciertos y muy acomodados al común uso de razonar.

186. De modo semejante piensa debe ser tratada la Metafísica y en ella también deben ser explicadas todas las ideas metafísicas mixtas, sobre todo, las morales y políticas.

187. En cuanto atañe a la Física, juzga que el método debe variar en muchas cosas de tal manera que, en cuanto sea posible, se pase de las simples a las compuestas, de las conocidas a las ignoradas, de la fáciles a las difíciles, de las cosas sensibles demostradas a las inmateriales perceptibles por el entendimiento, y exige mayor erudición en cada una de las cuestiones y, si fueran necesarios cuatro años para aprender filosofía, empléese tal tiempo o más. Pues bastante pronto se aprende cuando se aprende bien. Y, aunque alaba muchísimo el uso de la Aritmética y la Geometría, no aprueba igualmente aquel frecuentísimo anhelo de escribir aritmética y geométricamente; el cual, [Pg. 178] Geometrice scribendi; quae calamo indigens, imaginationi parum servit, ac memoriam nimis operat, et modus est scribendi nimis siccus, inamoenus, ingratus.

188. Ex quo homines humaniorum literarum peritissimi linguam Latinam in Hispania docere desierunt, invasit in scholas quaedam Grammaticorum turba, quae nihil aliud facit nisi praecepta praeceptis superaddere, exceptiones exceptionibus, et ineptissimam quandam farraginem, quam satius est nescire, quam scire: nihilque minus curat eiusmodi genus magistellorum, quam linguae vsum docere per classicorum librorum interpretationem. Praeterea Latinam linguam, quae ignoratur, quaeque ideo discenda est, per praecepta Latine scripta docere intendunt longis ambagibus. In horum numero cum recenseri nollet Iohannes Franciscus Pastor, Latinae linguae Professor in Academia Complutensi; Methodum docendi Grammaticam Latinam Hispana lingua scripsit: et antequam eam typis mandaret, emendari cupiit a Gregorio Maiansio: qui cum illam Methodum legere coepisset, incidit in lectum dolore pedis infensissime laborans ob intempestive avulsum ab eo callum. Sed tamen cum Iohannes Franciscus Pastor suam Methodum probari cuperet Gregorio Maiansio gravissimo Latinitatis censori et assertori; hic, tametsi aeger, illius opusculum laudavit perhonorifica Pastori Epistola, Olivae data postridie Calendas Februarias anni 1754, quo Madridii Nova illa Methodus in lucem prodiit.

189. Leges Alfonsi Regis cognomento Sapientis, quas ob partitionem et librorum numerum Septem Partitas vocant, medullam continent Iuris Romani et Canonici et Pragmaticorum, qui ante Regem illum floruerunt, selectissimam doctrinam. Has Leges, cum paucorum manibus tererentur, cogitavit typis mandare Iosephus Berni, Iurisconsultus Valentinus, adiunctis notis; suasoremque habuit Gregorium Maiansium, qui ex Delegatione

[Pg. 179] careciendo de pluma, sirve poco a la imaginación, carga demasiado a la memoria y el estilo de escribir es excesivamente seco, árido, ingrato.

188. Desde que los sabios humanistas dejaron de enseñar la lengua latina en España, invadió las aulas cierta turba de gramáticos que no hacen otra cosa que añadir preceptos a los preceptos, excepciones a las excepciones y un ineptísimo fárrago que mejor es ignorar que conocer; y este género de maestrillos nada cuida menos que enseñar el uso de la lengua por medio de la traducción de los libros clásicos. Además, intentan enseñar la lengua latina que desconocen y que, en consecuencia, debe aprenderse por medio de preceptos escritos en latín y en largas circunlocuciones. No queriendo ser contado entre éstos, Juan Francisco Pastor, profesor de lengua latina en la Universidad de Alcalá, escribió en lengua española Método de enseñar la Gramática Latina y antes de enviarlo a la prensa deseó que fuese corregido por Gregorio Mayans quien, habiendo empezado a leer aquel Método, cayó en el lecho sufriendo cruelmente de color de un pie a causa de un callo que le había sido arrancado intempestivamente. Pero, deseando Juan Francisco Pastor que su Método fuese aprobado por Gregorio Mayans, gravísimo censor y defensor de la latinidad, aunque enfermo, alabó el libro con una honrosa carta a Pastor, dada en Oliva el 2 de febrero de 1754, para que saliese a luz en Madrid aquel nuevo Método.

189. Las leyes del rey Alfonso, de sobrenombre el Sabio, que por la división y número de libros llaman las Siete Partidas, contienen el meollo del Derecho Romano y Canónico y la más selecta doctrina de los pragmáticos que florecieron antes de aquel rey. Como muy pocos utilizasen estas leyes, José Berní, jurisconsulto valenciano, pensó mandarlas a la prensa con notas añadidas y tuvo por consejero a Gregorio Mayans que, por

[Pg. 180] supremi Castellae Senatus VIII Cal. Iulias anni 1755 opus illud laudavit.

190. Tot tantorumque meritorum conscia Societas Latina, quae Athenis propter Salam est, virum perillustrem Gregor. Maiansium Generos. Valentin. Iurisconsult. celeberr. ob probatam purae Latinitatis scientiam et praeclara in literas elegantiores merita liberis omnium suffragiis electum, numero Sociorum honorariorum adscripsit. Ienae ann. a Sot. nato 1754. Inopinatum honorem sibi delatum cl. Maiansius grato animo accepit, Societati gratias egit et, illius statutis satisfaccre cupiens, significavit se scripturum De Hispana progenie vocis Ur: quae disputatio dubio procul erit digna tam erudito auctore, qui nunc dicitur occupatissimus esse in adornanda editione quinque Rhetoricorum librorum, quos ille Hispana lìngua scripsit, optimorum Rhetorum Graecorum Latinorumque praccepta in vnam veluti consonantiam redigens, exemplis vero vtens selectissimis ex Hispanis scriptoribus summa diligentia conquisitis.

191. Quicumque huius summi viri Vitam legerit, facile animadvertet eum aliorum famam suae praetulisse. Multum enim tempus insumsit in aliorum operibus describendis, emendandis, edendis, eorum indicibus et Praefationibus conficiendis, auctorum vitis scribendis, iudiciis criticis dandis : quo pacto mirifice amplificavit famam Aelii Antonii Nebrissensis, Iohannis Vergarae, Petri Rhuae, Petri Mexiae, Benedicti Ariae Montani, Antonii Augustini, Francisci Sanctii Brocensis, Petri Valentiae, Francisci Ramos del Manzano, Iohannis Altamirani, Iosephi Retesii, Doctoris Nieto, Iohannis Pugae, Iosephi Pellicerii, Didaci Saavedrae, Antonii Solisii, Nicolai Antonii, Marchionis Mondexarensis, Thomae Legionensis, Iohannis Lucae Cortesii, Iosephi Rodriguezii, Thomae Vincentii Toscae, Iohannis Baptistae Coracciani, Emmanuelis Martini, Iosephi Emmanuelis Minianae, [Pg. 181] delegación del Supremo Consejo de Castilla, alabó aquella obra el 24 de junio de 1755.

190. Conocedora de tantos méritos la Academia Latina, que hay en Atenas junto a la Curia, admitió en el número de sus socios al muy ilustre varón Gregorio Mayans, Generoso Valenciano, celebérrimo jurisconsulto, elegido por votación libre y unánime a causa del probado conocimiento de la pura latinidad y los esclarecidos méritos en las bellas letras. Jena, año del Nacimiento del Señor 1754. El ilustre Mayans recibió con ánimo agradecido el inesperado honor que se le ofreció, dio las gracias a la Academia y, deseando cumplir sus constituciones, manifestó que escribiría De hispana progenie vocis Ur; disertación que, sin duda, será digna de tan erudito autor que ahora se dice está ocupadísimo en preparar la edición de los cinco libros de la Retórica, escrita en lengua española, armonizando los preceptos de los mejores retóricos griegos y latinos pero utilizando los mejores ejemplos recogidos con suma diligencia de los escritores españoles.

191. Cualquier lector de la vida de este gran varón fácilmente advierte que ha preferido la fama ajena a la propia. Pues empleó mucho tiempo en copiar, enmendar, imprimir las obras de otros, componer sus índices y prólogos, escribir las vidas de sus autores, dar juicios críticos; con esta intención amplió admirablemente la fama de Elio Antonio de Nebrija, Juan de Vergara, Pedro Rhua, Pedro Mexía, Benito Arias Montuno, Antonio Agustín, Francisco Sánchez de las Brozas, Pedro de Valencia, Francisco Ramos del Manzano, Juan Altamiro, José de Retes, Doctor Nieto, Juan Puga, José de Pellicer, Diego Saavedra, Antonio de Solís, Nicolás Antonio, marqués de Mondéjar, Tomás de León, 93 Juan Lucas Cortés, José Rodríguez, Tomás Vicente Tosca, Juan Bautista Corachán, Manuel Martí, José Manuel Miñana, José Borrull, Miguel Gonser, Antonio

[Pg. 182] Iosephi Borrullii, Michaelis Gonserii, Antonii Bordazaris, Iosephi Finestresii, Vincentii Ximenii, et aliorum plurimorum: quorum celebritati per Maiansium auctae et amplificatae addi debet adolescentium institutio, absentium informatio et liberalitas in scientia communicanda. Itaque Gregorius Maiansius amore literarum nullo modo cedit Gentili Delphino, Vincentio Pinello, Nicolao Claudio Peirescio, aliisque literarum eximiis fautoribus. Ideoque omnes docti qui ab eo petunt opem literariam, minime frustrantur. Quod eo magis mirandum est, quo magis ille caruit institutoribus. Nam eo tempore, quo literarium commercium cum Emmanuele Martino instituere coepit, iam tunc ob eximiam Latinae linguae peritiam et vsum, summas ab eo laudes promeruit, quas largiter ille dedit Iosephi fratri suo scribens.

192. Exteri multum Gregorio Maiansio debemus propterea quod plurima Hispanorum scriptorum opera eruditissima, nobis ignota, notissima fecit: ipsi etiam Hispani, quod exterorum scripta doctissima eis manifestavit. Et tamen nullo alio nomine atrocissima invidia ei conflatur, nisi quod inimicus est Hispanorum gloriae, quam egregie fovet magnis impensis et maiore labore: et ex quo ipse scribere coepit, nova lux in Hispania literis affulsit.

193. Si nobis propositum non esset Gregorii Maiansii acta solum literaria indicare, non vero laudes a laudatissimis viris ei collatas, iustum efficeremus volumen contextum testimoniis honorificentissimis: nam certatim eum laudarunt, non solum amici eius Hispani, Thomas Vincentius Tosca, Iohannes Baptista Coraccianus, Emmanuel Martinus, Iosephus Emmanuel Miniana, Iosephus Finestres de Monsalvo, Iohannes Interian de Ayala, Iosephus Borrullius, Iohannes Baptista Cabrera, Augustinus Salesius, Andreas Marcus Burriel Societatis Iesu, Vincentius Ximeno, Emmanuel Bernardus Ribera, Monachus Trinitarius, et

[Pg. 183] Bordazar, José Finestres, Vicente Ximeno y otros muchos; a cuya fama, aumentada y ampliada por Mayans, debe añadirse la enseñanza de los jóvenes, la información de los ausentes y la generosidad en comunicar la ciencia. Así Gregorio Mayans de ningún modo cede en amor de las letras a Gentil Delfín, Vicente Pinelo, Nicolás Claudio Peiresc 94 y otros eximios protectores de las letras. Por eso, todos los doctos que le piden ayuda literaria no quedan frustrados. Lo cual es tanto más digno de admirar cuanto más careció él de maestros. Porque, en el tiempo en que empezó a entablar comercio literario con Manuel Martí, ya mereció de él las grandes alabanzas que dio escribiendo a su hermano por la eximia maestría y uso de la lengua latina. 95

192. Los extranjeros debemos mucho a Gregorio Mayans porque facilitó el conocimiento de muchas obras eruditísimas de escritores españoles desconocidos por nosotros; también los españoles porque les manifestó los doctísimos escritos de los extranjeros. Sin embargo, se aviva el odio contra él con el calificativo de enemigo de la gloria de los españoles la que fomenta de manera insigne con grandes gastos y mayor trabajo; 96 y desde que empezó a escribir, una nueva luz iluminó las letras en España.

193. Si no fuese nuestro propósito reseñar solamente los actos literarios de Mayans dejando las alabanzas a él tributadas por los más célebres varones, haríamos un regular volumen formado por testimonios honrosísimos; porque a porfía le alabaron, no sólo sus amigos españoles, Tomás Vicente Tosca, Juan Bautista Corachán, Manuel Martí, José Manuel Miñana, José Finestres de Monsalvo, Juan Interián de Ayala, José Borrull, Juan Bautista Cabrera, Agustín Sales, 97 Andrés Marcos Burriel, de la Compañía de Jesús, Vicente Ximeno, Manuel Bernardo Ribera, 98 monje trinitario y otros muchos, sino también los

[Pg. 184] alii quamplurimi; verum et ipsi etiam inimici: praeterea doctissimi viri Lusitani, Galli, Itali, Belgae, Batavi, Germani, Poloni, Angli, Americani: quantique faciat eius iudicium Regius et supremus Castellae Senatus, manifeste declarant tot literariae delegationes ei commissae, in quibus ipse ostendit suam integritatem, doctrinae varietatem, iudicium acre et mirabilem eloquentiam. Eruditissimi Europae viri eius amicitiam aut colunt, aut appetunt; et qui illa fruuntur vberrimos ex ea fructus capiunt, tam absentes, quam praesentes. Hi vero melius observare possunt eius misericordiam in egenos, liberalitatem in amicos, humanitatem in omnes et animi magnitudinem in rebus adversis, quae lectorum admirationem excitaret, si eius Vita politica scrìberetur. Praeterea qui iuxta eum vivunt facile possunt animadvertere summam eius diligentiam in libris bonae frugis conquirendis, iudicium in eligendis, largitatem in emendis, denique animum ab otio alienum, semper intentum labori, lectioni, meditationi, scripturae. Et si potuissem ab eo impetrare catalogum omnium operum a se tum editorum, tum manu scriptorum, maior lectoribus admiratio nasceretur. Nam plusquam ducenta volumina iustae magnitudinis manu sua exarasse dicitur: vt multi qui suis oculis ea viderunt narrare solent.

194. Multae quidem ac magnae vtilitates ex Gregorii Maiansii communicatione percipiuntur. Sed eruditorum iudicio nullae maiores fructuosioresque, quam egregiae illae cogitationes, quas habet ad literas propagandas praesertim in Hispania, quam ille omni ratione, qua potest, illustrare satagit. Quamplures eius cogitationes in meam notitiam pervenerunt, partim ex eius scriptis, partim ex aliquorum, qui eum norunt, narratione ; et partim etiam ex eiusdem epistolica communicatione. Eas lectori meo non invidebo. Sunt autem hae.

195. De studiorum ratione bene instituenda. Libelli, in

[Pg. 185] enemigos; además, los doctísimos varones portugueses, franceses, italianos, belgas, holandeses, alemanes, polacos, ingleses, americanos; 99 y cuánto aprecio hace de su juicio el Real y Supremo Consejo de Castilla, lo demuestran las delegaciones cometidas en las que mostró su honradez, variedad de doctrina, agudeza crítica y admirable elocuencia. Los varones más eruditos de Europa cultivan su amistad o la desean y los que gozan de ella recogen ubérrimos frutos, tanto los ausentes como los presentes. Pero éstos pueden observar mejor su misericordia con los pobres, su generosidad con los amigos, su humanidad con todos y la grandeza de su ánimo en las adversidades que admiraría a los lectores si se escribiera su vida política. Además, quienes viven junto a él pueden fácilmente advertir su grandísima diligencia en buscar los libros de buena doctrina, su juicio en elegirlos, su generosidad en comprarlos, finalmente, su espíritu enemigo del ocio, siempre dedicado al trabajo, a la lectura, a la meditación, a la escritura. Y si hubiera podido pedirle el catálogo de todas las obras editadas por él o escritas a mano, nacería la mayor admiración en los lectores. Porque se dice que ha escrito con su mano más de doscientos volúmenes de buen tamaño, como suelen narrar muchos que los han visto con sus ojos.

194. Muchas y grandes utilidades se reciben de la comunicación de Gregorio Mayans. Pero, a juicio de los eruditos, ninguna mayor y más fructuosa que los insignes pensamientos que tiene para propagar las letras, sobre todo, en España, que cuida de ilustrar con todos los medios de que dispone. Muchos de sus pensamientos llegaron a mi conocimiento por sus escritos, por la narración de algunos que los conocen y también por su correspondencia epistolar. No los ocultaré a mi lector. 100 Son estos:

195. Del recto modo de establecer los estudios. Los libritos

[Pg. 186] quibus pueri literas connectere incipiunt, scripti sunto syllabis distinctis.

Orthographia Hispana, in qua literarum numerus constanter respondeat omnibus et singulis elementaribus pronuntiationibus Hispanis.

Grammatica Hispana, in qua non solum agatur de partium orationis puritate et debita constructione; sed etiam de frequentibus erroribus Grammaticis, vt melius hi evitentur.

Dictionarium linguae Hispanae per rerum classes, in quibus singulae res sub iis contentae explicentur, vt hoc modo inveniantur verba quae ignorantur, adhibito indice alphabetico omnium vocum cum relatione ad classes vbi explicantur, vt hac ratione singulae significationes optime noscantur. Persuasit Gregorius Maiansius Antonio Bordazari vt hoc opus susciperet, et conficiendi modum ei praescripsit : atque Bordaar inchoavit illud: non tamen ausus continuare ob laboris magnitudinem, etsi Maiansius ei promiserat se opem laturum.

Epitheta vocabulorum Hispanorum ad maiorem facundiae et eloquentiae facilitatem comparandam.

Adagiorum Hispanorum collectio diligens cum indicibus verborum et rerum.

Collectio librorum Lemovicensum vna cum Dictionario Lemovicensi et Hispano, ne notitiae in illis libris contentae intereant.

Linguae Latinae Grammatica Hispane scripta, per quam solam ediscatur Latina lingua absque aliis libris Latinorum scriptorum primae classis.

Cicero, sive de coniungenda eruditione cum Latinitate et Eloquentia: in quo exhibeatur quidquid auctores classici Latini de singulis artibus et scientiis et rebus ad eas

[Pg. 187] en que los niños empiezan a enlazar las letras sean escritos por sílabas separadas.

Ortografía española, en que el número de las letras responde de forma constante a todas y a cada una de las elementales pronunciaciones españolas.

Gramática española, en que no se trata solamente de la pureza de las partes de la oración y de la debida construcción, sino también de los frecuentes errores gramaticales para que éstos se eviten mejor.

Diccionario de la lengua española por clases de cosas en las que cada una de las cosas allí contenidas se expliquen, para que de este modo se encuentren las palabras que se ignoran, usado un índice alfabético de todas las voces con relación a las clases en que se explican, pues de esta manera cada una de las significaciones se conocen excelentemente. Persuadió Gregorio Mayans a Antonio Bordazar que se encargara de esta obra y le indicó el modo de componer y Bordazar la empezó, pero no se atrevió a continuar por la grandeza del trabajo, aunque Mayans había prometido ayudarle.

Epítetos de las palabras españolas para adquirir mayor facilidad de elocución y de elocuencia.

Colección de refranes españoles con índices de las palabras y de las cosas.

Colección de libros lemosinos juntamente con un Diccionario lemosín y español paya que no perezcan las noticias contenidas en aquellos libros.

Gramática de la lengua latina escrita en español; por ella sola se aprende la lengua latina sin otros libros de los escritores latinos de primera clase.

Cicerón, o sobre la manera de unir la erudición con la latinidad y la elocuencia; en que se muestra lo que los autores clásicos latinos escribieron más docta y 

[Pg. 188] pertinentibus, doctius et eloquentius scripserunt: et haec omnia donata interpretatione Hispana.

Grammatica Philosophica.

Dictionarium Hispano-Latinum, et Latino-Hispanum multo locupletiora quam quae vulgo circumferuntur.

Institutiones linguae Graecae, in quibus verba Graeca alternis lineis repetantur, quarum alterae lineae Graecis characteribus, alterae Latinis scriptae sint, ita vt verba supraposita infrapostis e regione respondeant vt pueri absque vllo Magistro sciant legere.

Collectio Hispanarum interpretationum operum oratione soluta scriptorum Graece Latineque, quarum ipse Maiansius magnam copiam habere dicitur.

Institutiones Linguae Hebraicae eodem artificio ac Graecae conscriptae.

Rhetorica Hispana ad vsum Puerorum.

Rhetorica Hispana ad vsum virorum. Haec prelo proxima esse dicitur.

Rhetorica Latina, vberior quam quae in Scholis sunt in vsu.

Orationes Ecclesiasticae selectae ex linguis Graeca, Latina, Itala, Gallica, aliiisque, translatae in Hispanam, in quibus perdocte et eloquenter tractetur de omnibus Christianae Religionis mysteriis, de ratione vitae bene instituendae ct de praecipuorum Sanctorum imitatione.

Ars Poëtica Hispana, quae perfecte Metricam contineat.

Dictionarium Rithmicum Hispanum.

Sylloge interpretationum optimarum classicorum Poëtarum, Graecorum Latinorumque.

Collectio optimarum versionum Hispanarum Divinorum Psalmorum.

[Pg. 189]

elocuentemente sobre las artes y las ciencias y de los asuntos a ellas referidas; y todas estas cosas ofrecidas en traducción española.

Gramática filosófica.

Diccionario Hispano-Latino y Latino-Hispano mucho más ricos que los que circulan entre el vulgo.

Instituciones de lengua griega, en que las palabras griegas se coloquen en líneas alternas, de las cuales unas líneas han sido escritas en caracteres griegos, otras en caracteres latinos, de tal manera que las palabras sobrepuestas respondan a las puestas debajo para que los niños sepan leer sin maestro.

Colección de traducciones españolas de obras de prosistas griegos y latinos, de las que se dice Mayans posee gran abundancia.

Instituciones de lengua hebrea, escrita con el mismo artificio que la griega.

Retórica española para uso de los niños.

Retórica española para uso de los varones. Se dice que está preparada para la imprenta.

Retórica latina, más copiosa que las que se usan en las escuelas.

Oraciones eclesiásticas selectas traducidas de las lenguas griega, latina, italiana, francesa y otras a la española, en las que se trata docta y elocuentemente de todos los misterios de la religión cristiana, del recto modo de vivir y de la imitación de los santos más importantes.

Arte Poética Española que contiene completa la Métrica.

Diccionario Rítmico Español.

Colección de las mejores traducciones de los poetas clásicos griegos y latinos.

Colección de las mejores traducciones españolas de los Salmos Divinos.

[Pg. 190]

Chorus Poëtarum Hispanorum.

Dionysii Afri Periegesis cum eruditissimis Commentariis Petri Iohannis Nunnesii.

Sexti Rufi Avieni opera cum perdoctis notis Nicolai Antonii. Sancti Eugenii Episcopi Toletani opuscula Poëtica cum aliquibus notulis Nicolai Antonii.

Chorus Hispanorum Poëtarum Latinorum.

Benedicti Ariae Montani opera Poëtica, et praecipue Hymni et Saecula, et Humanae Salutis Monumenta cum brevibus et eruditis notis, vt Theologia Christiana facile perdiscatur: quod consilium fuit eruditissimi eius discipuli Petri Valentiae.

Institutiones Arithmeticae.

Institutiones Geometricae.

Institutiones Chronologicae.

Institutiones Geographicae.

Aelii Antonii Nebrissensis opera omnia.

Iohannis Ludovici Vivis opera omnia.

Petri Iohannis Nunnesii opera omnia.

Francisci Sanctii Brocensis opera omnia.

Petri Simonis Aprilis opera omnia.

Emmanuelis Martini interpretatio Eustathii Homerici.

Classicorum scriptorum Latinorum Graecorumque collectiones absque notis.

Scholiastarum antiquorum Latinorum Collectio cum numeris relatis ad versus Poëtarum.

Scholiastarum Graecorum sylloge et interpretatio cum numeris eodem modo dispositis.

Chronologia Mythologica.

Dictionarium Mythologicum.

Philosophiae Compendium, in quo omnium Aristoteleorum operum ad Logicam pertinentium fiat organum suis in locis inserta critice: Physice multo latior quam sunt

[Pg. 191] Multitud de poetas españoles.

Periegesis de Dionisio Afro con los eruditísimos comentarios de Pedro Juan Núñez.

Las obras de Sexto Rufo Avieno con las doctísimas notas de Nicolás Antonio.

Obras poéticas de san Eugenio, obispo de Toledo, con algunas notas de Nicolás Antonio.

Multitud de poetas españoles latinos.

Obras poéticas de Benito Arias y especialmente, Hymni et Saecula, et Humanae Salutis Monumenta, con breves y eruditas notas para que fácilmente se aprenda la Teología Cristiana; consejo que fue de su eruditísimo discípulo Pedro de Valencia.

Instituciones Aritméticas.

Instituciones Matemáticas.

Instituciones Cronológicas.

Instituciones Geográficas.

Obras completas de Elio Antonio de Nebrija.

Obras completas de Juan Luis Vives.

Obras completas de Pedro Juan Núñez.

Obras completas de Francisco Sánchez de las Brozas.

Obras completas de Pedro Simón Abril.

Traducción de Eustatio sobre Homero por Manuel Martí.

Colecciones sin notas de escritores clásicos griegos y latinos.

Colección de escoliastes antiguos latinos con números relativos a los versos de los poetas.

Colección e interpretación de escoliastes griegos con números dispuestos de idéntico modo.

Cronología Mitológica.

Diccionario Mitológico.

Compendio de Filosofía, en el que se haga un sistema de todas las obras de Aristóteles pertenecientes a la Lógica, unida la crítica en sus lugares, la Física mucho más

[Pg. 192] editae, sed stilo brevissimo conscripta, et quantum fieri possit absque calculis, qui memoriam nimis gravant, et plerumque ad doctrinae potius ostentationem, quam facilitatem et vtilitatem afferuntur: Denique Metaphysica latior quam vulgatae, comprehendens etiam entia Moralia, Oeconomica et Politica.

Institutiones Oeconomicae.

Institutiones Politicae.

Definitionum Philosophicarum liber.

Institutiones Iuris Naturalis.

Mathematicis Scientiis, Medicinae et Iurisprudentiae, nisi qui Graecam linguam didicerit, nemo operara dato.

Compendium Mathematicum.

Institutiones Anatomicae.

Institutiones Botanicae.

Institutiones Medicae.

Institutiones Iuris Civilis Romani ad Hispanum accommodati. Selecti Iuris Romani interpretes Hispani.

Collectio Commentariorum Legum Romanarum.

Collectio Commentariorum aliquorum Iurisconsultorum.

Collectio Commentariorum Constitutionum Imperialium.

Antonii Augustini liber de Nominibus Pandectarum cum omnibus testimoniis late descriptis.

Legum Hispanarum Collectio cum Commentariis illorum qui ad illas scripserunt.

Interpretatio difficilium et obscurarum vocum Latino-barbarum, quae reperiuntur in Legibus Wisigothorum, et obsoletarum quae leguntur in prisca illarum translatione Hispana.

Institutiones Iuris Canonici cum Hispani Iuris consonantia.

[Pg. 193]

amplia que las editadas pero redactada en estilo brevísimo y, en cuanto fuera posible, sin opiniones que graven demasiado la memoria y que generalmente se aportan más por ostentación de doctrina que para aptitud y utilidad. Finalmente, la Metafísica más amplia que las vulgares, comprendiendo también los seres morales, económicos y políticos.

Instituciones Económicas.

Instituciones Políticas.

Libro de definiciones filosóficas.

Instituciones de Derecho Natural.

Nadie se dedique a las ciencias matemáticas, medicina y jurisprudencia sino quien haya aprendido lengua griega.

Compendio Matemático.

Instituciones Anatómicas.

Instituciones Botánicas.

Instituciones Médicas.

Instituciones de Derecho Civil Romano acomodado al español.

Intérpretes españoles de Derecho Romano escogidos.

Colección de comentarios de leyes romanas.

Colección de comentarios de algunos jurisconsultos.

Colección de comentarios de las Constituciones Imperiales. Liber de nominibus Pandectarum de Antonio Agustín con todos los testimonios ampliamente descritos.

Colección de leyes españolas con los comentarios de quienes escribieron sobre ellas.

Interpretación de las palabras latino-bárbaras difíciles y oscuras que se encuentran en las Leyes de los visigodos y de las desusadas que se leen en su primera traducción española.

Instituciones de Derecho Canónico de acuerdo con el Derecho Español.

[Pg. 194]

Iuris Canonici interpretes Hispani selecti.

Ecclesiae Hispanae Codex Canonum antiquissimus diversus ab eo quem ediderunt Aguirrius, Cennius et Catalanus.

Conciliorum Hispanorum Collectio.

Synodorum Hispanarum Collectio.

Iohannis Baptistae Perezii opera omnia.

De tempore in quo celebratum fuit Concilium Iliberitanum.

Sacrae Theologiae nisi qui prius didicerit linguas Graecam et Hebraicam, nemo operam dato.

Compendium Theologicum in quo Theologia Dogmatica plene; Moralis, per regulas breviter et dilucide tradatur; Scholastica, sobrie attingatur; et Mystica, parce.

Biblia aliqua in Hispanam linguam translata diversis columnis secundum eorum numerum.

Selecti Sacrorum Bibliorum interpretes Hispani.

Historia Revelationum Sacrae Scripturae ad incredulos convincendos.

Impugnatio Alcorani Arabice scripta.

Hispaniae Historia literaria, sive Alfonsi Garsiae Matamori de asserenda Hispanorum eruditione Oratio apologetica: Valerii Andreae Taxandri Catalogus clarorum Hispaniae scriptorum: Andreae Schotti Societatis Iesu Bibliotheca Hispaniae: Nicolai Antonii Bibliotheca Hispana Vetus et Nova, et haec addita ab ipso auctore : Gerardi Ernesti de Franckenau (sive potius Iohannis Lucae Cortesii) Themis Hispanica, et Bibliotheca Historico-Genealogico-Heraldica: Paulli Colomesii Hispania Orientalis: et nonnulla alia Opuscula ad Historiam literariam spectantia.

Optimorum librorum index Criticus.

Bibliotheca Hispano Maiansiana, sive Catalogus operum scriptorum Hispanorum, quae Gregorius Maiansius habet

[Pg. 195] Intérpretes españoles de Derecho Canónico escogidos.

Código de Cánones de la iglesia española antiquísimo, distinto del que publicaron Aguirre, Cenni y Catalani.

Colección de los concilios españoles.

Colección de los sínodos españoles.

Obras completas de Juan Bautista Pérez.

Sobre el tiempo en que fue celebrado el concilio iliberitano.

Nadie se dedique a la Sagrada Teología si primero no ha aprendido las lenguas griega y hebrea.

Compendio Teológico en que se enseña plenamente la Teología Dogmática, breve y con claridad la Moral por medio de reglas, se toca con sobriedad la Escolástica y muy raramente la Mística.

Algunas biblias traducidas en lengua española en diversas columnas según sus números.

Intérpretes españoles de los sagrados libros escogidos.

Historia de las revelaciones de la Sagrada Escritura para convencer a los incrédulos.

Censura del Alcorán escrita en árabe.

Historia Literaria de España o De asserenda Hispanorum eruditione Oratio apologetica de Alfonso García Matamoros; Catalogus clarorum Hispaniae scriptorum de Valerio Andrés Taxandro; Bibliotheca Hispaniae de Andrés Schott de la Compañía de Jesús; Bibliotheca Hispana Vetus et Nova de Nicolás Antonio, aumentadas por el autor; Themis Hispana y Bibliotheca Genealogico-Heraldica de Gerardo Ernesto de Frankenau (o más bien de Juan Lucas Cortés), la Hispania Orientalis de Pablo Colomes y algunos otros opúsculos pertinentes a la historia literaria.

Indice crítico de los mejores libros.

Biblioteca Hispano Mayansiana, o Catálogo de las obras de los escritores españoles que Gregorio Mayans tiene en

[Pg. 196] in sua Bibliotheca critice expositus, servato scientiarum ordine.

Topographia Hispana.

Disputatio de difficultate intelligendi antiquos Hispanos caracteres, et de modis assequendi illorum intelligentiam.

Hispanorum numismatum Collectio, praecipue Arabico-Hispaniensium, et eorundem illustratio.

Inscriptionum antiquarum in Hispania repertarum Collectio.

De fictis Hispaniae Inscriptionibus. Nam in Occonis, Gruteti, Muratorii, aliorumque eruditissimorum virorum Collectionibus multae centuriae fictarum Inscriptionum leguntur, quae procul dubio confictae sunt.

Lectiones Ecclesiasticae, sive Historiae desumtae ex Breviariis Ecclesiasticis.

De vero ordine subscriptionum Episcoporum in Conciliis Hispaniae.

De Calendario Gothico Hispano.

Hispania Vetus et Nova, quarum illa contineat omnium antiquorum scriptorum Graecorum Latinorumque Fragmenta ad Hispaniam pertinentia, et priscorum Chronicorum seriem: haec, recentiora Chronica et Historias praecipuas, itemque selectas illustrium virorum vitas Latine aut Hispane scriptas, et quamplurima alia monumenta, quibus praeteritae res illustrantur, vt testamenta Regum, Diplomata Regia et Pontificia, Pacta memorabilia, Chartae fundationum Ecclesiarum, aut Coenobiorum, alia varii argumenti, Epistolae Historicae, et plurima huiusmodi.

Historia critice tractata: vt Chronica conficta cum suis commentariis, veluti Flavi Dextri, Marci Maximi, Luitprandi, Iuliani Petri et congenerum: hisque adiungi debent Iosephi Pellicerii libri, quibus praedictorum librorum

[Pg. 197] su biblioteca, expuesto críticamente, según el orden de las ciencias.

Topografía española.

Disertación sobre la dificultad de entender los antiguos caracteres hispánicos y sobre el modo de alcanzar su inteligencia.

Colección de monedas españolas, especialmente arábigo-españolas y su ilustración.

Colección de inscripciones antiguas encontradas en España.

Sobre las falsas inscripciones de España. Porque se leen muchos centenares de inscripciones falsas, que sin duda fueron fingidas, en las colecciones de Occon, Gruter, Muratori y otros varones eruditísimos.

Lecciones eclesiásticas o Historias sacadas de los Breviarios Eclesiásticos.

Sobre el verdadero orden de las firmas de los obispos en los concilios de España.

Sobre el calendario gótico español.

España Antigua y Moderna; la primera de las cuales contenga los fragmentos de todos los escritores griegos y latinos pertinentes a España y la serie de los primeros cronicones; la segunda las crónicas recientes y las más importantes historias, así como las vidas escogidas de los ilustres varones escritas en latín o en español, y muchos otros monumentos con los que se ilustran las cosas pasadas, como testamentos de reyes, diplomas regios y pontificios, pactos dignos de memoria, cartas de las fundaciones de iglesias o de los monasterios, otras de variado argumento, cartas históricas y muchos documentos similares.

Historia tratada críticamente; como los falsos cronicones con sus comentarios así de Flavio Dextro, Marco Máximo, Luitprando, Julián hijo de Pedro y semejantes; a [Pg. 198] fictiones ille detexit : Nicolai Antonii Censura Historiarum fabulosarum, Marchionis Mondexarensis Dissertationes Ecclesiasticae, Discursus Historicus pro Patronatu Sancti Fructuosi. In hunc censum Criticae Historiae referri debet Iohannis Marianae Historia de rebus Hispaniae cum Animadversionibus Petri Mantuani, et Defensione Thomae Tamaii de Vargas, insuperque cum Animadversionibus Marchionis Mondexarensis et Maiansiorum fratrum.

Critica Diplomatica.

Hispanis etiam rebus illustrandis, et variis scientiis, inservire possent multorum scriptorum opera varia inedita cuiuslibet vtilis argumenti, vt Petri Rhuae, Hieronymi Zuritae, Petri Valentiae, Marchionis Mondexarensis.

Interpretatio et editio vtilium operum Arabice scriptorum, quorum magna copia est in Bibliotheca Scorialensi.

Translatio Hispana optimorum librorum recentium, qui vernaculis libris scripti sunt.

Index manuscriptorum delitescentium in Bibliothecis Hispaniae.

Vt vero vniversa doctrina, quae hominem sapientissimum efficere possit, quinquaginta aut sexaginta volumimbus comprehendatur; explicari debent Sacra Biblia eruditis, dilucidisque commentariis: quibus adiungenda sunt Clementis Alexandrini et Tertuliani opera omnia cum notis, quantum fieri possit, doctis, brevibus et perspicuis, adnotatis etiam vtriusque erroribus. Idem faciendum in B. Augustini libris de Civitate Dei, Sancti Isidori Etymologiarum libris quatuordecim, et in vniversis operibus Herodoti, Hippocratis, Euclidis, Aristotelis, Theopbrasti, Dioscoridis, Dionysii Halicarnassei, Diodori Siculi, Strabonis, Plutarchi, Varronis, et Columellae de re rustica, Lucretii de rerum

[Pg. 199] éstos deben añadirse los libros de José de Pellicer con los que descubrió las ficciones de tales libros, la Censura de Historias Fabulosas de Nicolás Antonio, las Disertaciones Eclesiásticas y el Discurso Histórico por el patronato de san Frutos del marqués de Mondéjar. En esta lista de la Historia Crítica debe incluirse la Historia de rebus Hispaniae de Juan de Mariana con las Advertencias de Pedro Mantuano y la Defensa de Tomás Tamayo de Vargas y, además, con las Advertencias del marqués de Mondéjar y de los hermanos Mayans.

Crítica Diplomática.

Para ilustrar las cosas españolas y diversas ciencias pueden servir varias obras inéditas de muchos escritores de cualquier asunto útil, como Pedro Rhua, Jerónimo Zurita, Pedro de Valencia, marqués de Mondéjar.

Traducción y edición de obras útiles escritas en árabe de las que hay gran cantidad en la biblioteca del Escorial.

Traducción española de los mejores libros modernos que fueron escritos en libros vernáculos.

Indice de los manuscritos que se ocultan en las bibliotecas de España.

Pero para que toda doctrina, que puede hacer sabio al hombre, quede comprendida en cincuenta o sesenta volúmenes, los Libros Sagrados deben ser explicados por eruditos y claros comentarios; a los que se añadirán las obras completas de Clemente de Alejandría y Tertuliano con notas, en cuanto fuera posible, doctas, breves y lúcidas, advertidos asimismo los errores de ambos. Lo mismo hay que hacer en los libros De Civitate Dei de San Agustín, en los catorce libros de las Etimologías de San Isidoro y en todas las obras de Herodoto, Hipócrates, Euclides, Aristóteles, Teofrasto, Dioscórides, Dionisio de Halicarnaso, Diodoro Sículo, Strabón, Plutarco, Varrón, y De re

[Pg. 200] natura, Ciceronis libris Oratoriis et Philosophicis, Iustini Historiis, Plinii Historia Naturali, et Ovidii Metamorphosibus: in quorum explicatione, illustratione et correctione contineretur vniversa vtilis doctrina maximorum Theologorum, Mathematicorum, Physicorum, Medicorum, Iurisconsultorum, Historicorum, Geographicorum, Philologorum, cum antiquorum, tum recentium, et, vt brevius dicam, Divinae sapientiae thesaurus, et omnium humanarum scientiarum vtilis cognitio. Haec ita fieri expediret. Biblia Sacra dilucidari deberent omni bonarum artium et scientiarum cognitione: Clementis Alexandrini, et Tertuliani Opera, et B. Augustini libri de Civitate Dei, Historiae sacrae et prophanae abundantissima notitia: Herodoti opera cum Sacra Historia collata, emendata, et suppleta Graecis Historiis: Euclidis scripta, antiqua et nova Mathematicarum scientiarum cognitione illustrata: Hippocratis opera, accuratissima collatione Graecorum, Latinorum, Arabum et recentium Medicorum et Chirurgorum ac Philosophorum etiam: Aristotelis opera adiunctis Graecis commentatoribus Latinitate donatis, Philosophorum vitis suis locis insertis per partes, ex Eunapio, Diogene Laertio aliisque, et Notis Criticis adiunctis: ac similiter alii memorati auctores explicandi, corrigendi, et illustrandi essent accommodatis ad singula eorum opera, aliis eiusdem argumenti, et singulis rebus ac sententiis et opinionibus lance critica perpensis.

196. Harum omnium Cogitationum agmen claudat Ars linguae vniversalis, quam pueri mediocris ingenii paucis diebus possint perdiscere; et per eam tantum quisque scire et explicare, quantum in sua lingua sciat. Quod si ita est, vt auctor cordatissimus affirmare dicitur, qui ad experientiam provocat, profecto inter maximos humani generis inventores reputari debet, cum

[Pg. 201] rustica de Columela, De rerum natura de Lucrecio, en los libros oratorios y filosóficos de Cicerón, en las Historias de Justino, Historia Natural de Plinio, Metamorphosis de Ovidio, en cuya explicación, ilustración y corrección se contendría toda la doctrina útil de los mayores teólogos, matemáticos, físicos, médicos, jurisconsultos, historiadores, geógrafos, filólogos tanto antiguos como modernos, y, para decirlo brevemente, un tesoro de la Divina Sabiduría y un útil conocimiento de todas las ciencias humanas. Convendría que se hiciese de la siguiente manera. Los Libros Sacros deberían ser esclarecidos con todo conocimiento de las artes y las ciencias; las obras de Clemente Alejandrino y de Tertuliano y los libros De civitate Dei de san Agustín con abundantísima noticia de la Historia Sagrada y profana; las obras de Herodoto comparadas con la Historia Sagrada y enmendadas y suplidas con las historias griegas; los escritos de Euclides ilustrados con los antiguos y nuevos conocimientos de las ciencias matemáticas; las obras de Hipócrates con un cuidadosísimo cotejo de los griegos, latinos, árabes y de los modernos médicos, cirujanos y filósofos; las obras de Aristóteles, añadidos los comentaristas griegos traducidos en latín, incluidas las vidas de los filósofos de Eunapio, Diógenes Laercio y otros insertadas en su lugar, y añadidas notas criticas; y de la misma manera otros autores citados deberían ser explicados, corregidos e ilustrados con notas adaptadas a cada una de sus obras, con otras del mismo asunto y con cada una de las cosas, juicios y opiniones estudiadas con balanza crítica.

196. Cierre el ejército de todos los pensamientos el Arte de la lengua universal que los niños de mediana inteligencia pueden aprender en pocos días; por él cada uno puede saber y explicar cuanto sepa en su lengua. Siendo esto así, como se dice afirma el prudentísimo autor, que apela a la experiencia, debe ciertamente ser considerado entre los máximos inventores

[Pg. 202] hoc modo quisque in lingua sibi ignota cogitationes suas explicare posset: quod miraculo simile videretur.

197. Haec qui cogitat, facile indicari potest, quam acuto ingenio sit, quanta doctrina polleat, et quam feliciter vtatur iudicio suo. Quibus animi virtutibus cum eximia caritas accedat et egregia in omnes humanitas; quid aliud superest, nisi vt Deum Optimum Maximum precemur, vt Divino beneficio diutissime vivat, corporis et mentis sanitate fruens, et abundans opibus,

quibus plurima ex his, et multo maiora possit

perficere.

[Pg. 203]

del género humano cuando, de este modo, cualquiera puede explicar sus pensamientos en una lengua desconocida; lo que parecería casi un prodigio.

197. Quien piensa estas cosas puede fácilmente juzgar cuán agudo ingenio tenga, de cuánta doctrina disponga y cuán felizmente usa de su juicio. Y, añadiéndose a estas virtudes del espírítu, una eximia caridad y una excelente afabilidad para con todos, qué otra cosa falta sino que roguemos a Dios Optimo Máximo que viva por muy largo tiempo con la ayuda divina gozando de salud de cuerpo y de alma y abundando en bienes con los que pueda acabar muchas de estas cosas y aún mayores.

Volver Arriba

1 J. C. STRODTMANN, Geschichte jetztlebender Gelehrten, als eine Fortsetzung des jetztlebenden Gelehrten Europa (1745-47). Poco después publicó unas adiciones y correcciones a esa Vida de Mayans en Beyträge zur Historie der Gelehrtheit, worinnen die Geschichte der Gelehrten unserer Zeiten beschrieben werden, 5 vols. Hamburg, 1748-1750.

2 VICENTE XIMENO, Escritores del Reyno de Valencia, 2 vols., Valencia, 1747-1749.

3 La partida de matrimonio se conserva en el archivo de la parroquia de Santa María de Oliva, Quinque libri, vol., 5, fol. 307, y la de bautismo de Mayans, ibíd., fol. 82, n. 27.

4 Como consecuencia de la batalla de Almansa la familia Mayans abandonó Valencia, pues el padre, ferviente austracista, siguió al archiduque Carlos a Cataluña.

5 Cipriano Suárez es autor de De arte rhetorica libri III ex Aristotele, Cicerone et Quintiliano (1584) y Tabulae rhetoricae (1589). Francisco Pomey publicó Indiculus Universalis (1667). Ambos son jesuitas.

6 Pascual Sala (1679-1731), catedrático y pavorde de Sagrada Escritura. Dejó varias obras manuscritas y la más valiosa, Sacrum Veterum Hebraeorum Kalendarium dissertationibus illustratum fue publicado en 1752.

7 Los oratorianos de San Felipe Neri llevaban la dirección espiritual de los universitarios valencianos. Este hecho y la cercanía del convento a la Universidad explican la frecuencia de tales discusiones.

8 Juan Bautista Ballester (1624-1672) fue prefecto de estudios del Colegio del Patriarca y gozó fama de predicador. No obstante sus obras históricas no tienen rigor crítico. Arbuixech, según Ximeno, fue un célebre autor de geroglíficos y versos latinos ingeniosos.

9 Aunque enumera los libros de texto que utilizó, no admiraba a todos los autores. De los aquí enunciados, Gothofredus gozó siempre de sus preferencias.

10 Juan Bautista Ferrer, catedrático de Derecho en la Universidad y pavorde de la catedral de Valencia, más tarde obispo de Lugo. Las divergencias con Mayans en MESTRE, Ilustración y Reforma de la Iglesia. Pensamiento político-religioso de don Gregorio Mayans y Siscar (1699 1781), Valencia, 1968, 78-80; y el juicio que le merecía al erudito en G. MAYANS y SISCAR, Epistolario II, Mayans y Burriel, Valencia 1972.

11 El P. Gerónimo Julián, prepósito de la Compañía en Valencia, y amigo de la familia Mayans, convenció a sus padres para que le permitiesen marchar a Salamanca.

12 José Borrull fue, más tarde, Fiscal de la Chancillería de Granada y Fiscal del Consejo de Indias.

13 Las primeras impresiones sobre el estado de la Universidad de Salamanca las poseemos a través de la correspondencia con su padre (B. A. H. M., 145). Un juicio con mayor perspectiva, pero con la misma viveza, en MAIANSIUS, Disputationes luris, Leyden, 1752.

14 Desconozco si se trata de un familiar del austracista, José Antonio Quirós, amigo de Mayans, que fue perseguido más tarde por haber defendido la Historia de España del P. Belando.

15 Simón de Baños, amigo y corresponsal de Mayans, que aprobará Ad quinque iurisconsultorum... Cf. n. 43.

16 Juan Bautista Cabrera, sobrino del Vicario General de Valencia, Rocamora, compañero de estudios de Mayans en Salamanca y, más tarde, beneficiado de la catedral, fue uno de los íntimos de Mayans y su correspondencia semanal no se interrumpió hasta la muerte de Cabrera en 1756.

17 Sobre el influjo de Gravina en Mayans, cf. MESTRE, Sobre los Orígenes de la ilustración española, en G. MAYANS y SISCAR, Epistolario III, Mayans y Martí, Valencia, 1973.

18 Idea que realizó muchos años después al editar FRANCISCUS SANCTIUS, Opera omnia, 4 vols., Ginebra, 1766.

19 Gregorii Maiansii, Generosi, Oratio ad Salmanticensis Academiae Senatum pro Iosephi Borrullii, Primarii Iuris Civilis Antecessoris, in eum ordinem adlectione, en MAIANSIUS, Epistolarum libri sex, Valencia, 1732, 3-5.

20 Mayans editaría los Tractatus Academici de Puga (1735) y tenía preparados para editar en Holanda los Tractatus de Borrull (1751).

21 Patronato de la Universidad restituido a la ciudad de Valencia en 1720. Cf. M. y J. L. PESET, Felipe V y la Universidad de Valencia. Las constituciones de 1733, en "Anuario de Historia del Derecho Español", XLIII (1973) 467-80.

22 Fue, más bien, idea de Mayans que vio las dificultades que encontraría, pues era manteista y los Colegios Mayores monopolizaban las cátedras. Puede verse un texto definitivo en MESTRE, Ilustración..., 58.

23 Cf. n. 43.

24 Como podrá observarse aparecerán en distintas etapas: Disputationum luris liber primus, Valencia 1726 (cf. n. 41-42); y Disputationes Iuris, Leyden, 1752 (cf. n. 175).

25 El deán de Alicante, Manuel Martí, le apoyó en sus gestiones. Cf. G. MAYANS y SISCAR, Epistolario III, Mayans y Martí, Valencia, 1973, 421.

26 Una descripción, escrita en latín, de esa enfermedad, ibíd., 154-158.

27 Sobre la evolución de su criticismo histórico, MESTRE, Ilustración... cap. III y IV, y, sobre todo, ID., Historia, Fueros y Actitudes políticas. Mayans y la historiografía del XVIII, Valencia, 1970.

28 El P. Román de la Higuera es el objeto de su crítica por la ficción de los falsos cronicones.

29 José Averani, jurisconsulto italiano (1662-1738), catedrático de Pisa y defensor de las teorías de Galileo.

30 La reedición anunciada nunca se llevó a cabo. En distintas partes de sus manuscritos demuestra la ficción de la crónica de Cixila; cf. MESTRE, Ilustración..., 181.

31 No hace falta demostrar las alusiones concretas a su vida.

32 Sobre la importancia de ese viaje de Mayans a la Corte, MESTRE, Historia..., 375-376.

33 Se trata, evidentemente, del mismo Mayans.

34 Las divergencias Mayans-Feijoo con motivo de la Ortografía de Bordazar pueden verse en MILLARES CARLO, Mayans y Feijoo, en "Revista de Filología Española" (1923) y J. A. TAMAYO, Mayans y la "Ortografía de Bordazar, en "Ibíd.", XV (1941); y un planteamiento más amplio de las relaciones entre los dos personajes en V. PESET, Feijoo y Mayans, en "Boletín de la Sociedad Española de la Historia de la Medicina", V, 2 (1965) y MESTRE, Historia..., 79-87.

35 El punto de vista de Mayans sobre la Inmaculada Concepción no es tan simple como pudiera creerse por esas palabras. Cf. MESTRE, Ilustración..., cap. X, y, sobre todo, Muratori y la cultura española, presentado al "Convegno Internazionale di Studi Muratoriani", Modena, 1972.

36 Es conocido el desprecio de MARAÑÓN, Ideas biológicas del padre Feijoo, Madrid, 1932, por la obra de Gazola.

37 Ximeno le atribuye Certamen Pharmaceutico-Galenicum in quo tres continentur Dissertationes circa Tberiacae Magnae praestantiam (1727). La otra obra es de 1737 y ya demuestra el influjo de Baglivi.

38 Sobre la oposición de Mayans a la pavordía y sus efectos, MESTRE, Ilustración..., 68-71.

39 Sólo las relaciones Mayans-Jover tendrán importancia en el campo del regalismo pues don Gregorio redactó los trabajos publicados en nombre de Jover. Ibíd., 24-25, 370-379.

40 La muerte de su madre en MAIANSIUS, Epistolarum..., 366-377. También pueden verse los afectuosos testimonios de Martí en MARTINUS, Epistolarum libri duodecim, Madrid, 1735, lib. XII, 31, o en la reciente edición G. MAYANS Y SISCAR, Epistolario III, Mayans y Martí, 206-214.

41 Las relaciones Mayans-Miñana en MESTRE, Historia..., 58-62.

42 Noble sajón a quien conoció Mayans, por medio de Martí, en un viaje del alemán por España en busca de libros. MESTRE, Ilustración..., 55-56.

43 Pedro de Hondt, editor holandés de La Haya.

44 Los jesuitas franceses editaban una revista literaria con el título de "Mémoires des Trévoux". El planteamiento religioso de la revista puede verse en A. R. DESAUTELS, S. I., Les Mémoires de Trévoux et le mouvement des idées au XVIII siécle, 1701-1734, Roma, 1956.

45 Mayans comunicó a Feijoo la existencia del jurista Juan Puga Feijoo, familiar del benedictino, del que no tenía conocimiento. Cf. MESTRE, Correspondencia Feijo-Mayans en el Colegio del Patriarca, en "Anales del Seminario de Valencia", IV, 8 (1964), 149-186.

46 Se trata del primer ministro de Luis XV.

47 Esta traducción del poema de Mayans a su libro es de José Mª Estellés que ha preparado un estudio crítico con referencia al influjo de los autores clásicos.

48 Vale la pena copiar el juicio de Martí acerca del prólogo de Mayans a sus cartas latinas: "He leído y buelto a leer (aunque con sumo trabaxo, y a fuerza de colirios en los ojos), la prefación de Vm. a sus epístolas. Y le asseguro, con la verdad que professo, que me ha llenado enteramente. Pues cumple Vm. en ella con el oficio de un gran crítico, y manifiesta su vastíssima erudición. En una palabra. Es lo mejor que Vm. ha escrito". G. MAYANS Y SISCAR, Epistolario III, Mayans y Martí, 251.

49 Jesuita partidario del archiduque Carlos y exiliado al finalizar la Guerra de Sucesión. Cienfuegos apoyó a Mayans en su deseo de ser bibliotecario real (cf. n. 89). Se conserva la correspondencia Cienfuegos-Mayans.

50 El aumento de cartas de Solís se da ya en la edición de 1756.

51 El alcance del Orador Christiano y las dificultades que encontró, en MESTRE, Ilustración..., 84-97.

52 Los trámites de enlace entre Marke y Mayans corrieron a cargo de José Octavio Bustanzo, diplomático genovés ante la Corte española. Se conserva su correspondencia.

53 Acerca del influjo de Vives y de los humanistas del XVI, Mestre, Ilustración..., 97-104, 463-470.

54 La crítica de Vázquez que aparece en MEERMAN, Conspectus Novis Thesauri Iuris Civilis et Canonici, La Haya, 1751, es de José Finestres.

55 En efecto, Mayans amplió mucho estas Cartas. La mejor edición es la de Valencia, 1773.

56 La carta a Patiño constituye cl programa más lúcido del reformismo español en la primera mitad del XVIII y ha sido muy descuidada por los historiadores de la Ilustración.

57 Como podrá observarse, algunas de las obras enunciadas fueron publicadas a lo largo de su vida; otras quedaron inéditas.

58 Los trámites relacionados con la edición de Epistolarum libri duodecim de Martí, en MESTRE, Sobre los orígenes de la Ilustración española, en MAYANs, Epistolario III...

59 Blas Antonio Nasarre y Juan de Iriarte.

60 Es interesante señalar la dureza con que el Diario de los literatos de España juzgó la obra de Berní y la de Bordazar.

61 Más tarde, en 1769, el obispo de Barcelona, el valenciano José Climent, hizo una reedición de las Costumbres... de Fleury.

62 En efecto, nadie sabía por esas fechas que el Diálogo de la Lengua era de Juan de Valdés.

63 He conservado los títulos castellanos puestos por Mayans en Orígenes.

64 La polémica de Mayans con los diaristas señala un momento particularmente interesante de la vida de Mayans. Cf. MESTRE, Ilustración..., 123-129, e Historia..., 383-387; y, respecto a los aspectos gramaticales de la polémica, J. CRUZADO, La polémica Mayans-Diario de los Literatos, en "Boletín de la Biblioteca de Menéndez Pelayo", 21 (1945), 123-151.

65 Las gestiones relacionadas con la Vida de Cervantes y el alcance literario de la obra mayansiana en el Prólogo de A. MESTRE a G. MAYANS y SISCAR, Vida de Miguel de Cervantes y Saavedra, Madrid, 1972.

66 Bartolomé Chesi, jurista italiano profesor de Derecho en Pisa. José de Retes, catedrático de Salamanca en el siglo XVII, cuyas obras editaría Mayans en el Novus Thesaurus Iuris Civilis et Canonici de Meerman.

67 La crítica que hace el Diario de los Literatos de la obra de Mayans es dura y destemplada.

68 Para conocer el alcance de la personalidad de José Finestres hay que ver los trabajos de I. CASANOVAS, Josep Finestres. Estudis Biografics, Barcelona, 1932, ID., Josep Finestres. Epistolari I y II, Barcelona, 1933, 1934; I. CASANOVAS y M. BATLLORI, Josep Finestres. Epistolari. Suplement, Barcelona, 1969.

69 Sobre la crisis que provocó en Mayans la negación del cargo de cronista de Indias, cf. MESTRE, Ilustración..., 115-116, y la carta de Martí acerca del asunto en MAYANS Y SISCAR, Epistolario III, Mayans y Martí, 383-384.

70 La carta de Klarke fue escrita a petición de Mayans, pues en carta del confesor a don Gregorio (27-V-1740) le indicaba la falta de unos requisitos para que pudiera enviársele la aprobación de sus servicios al monarca.

71 La partida de matrimonio se conserva en el archivo de santa María de Oliva, Quinque libri, vol. 5, fol. 380.

72 La fundación de la Academia Valenciana, sus proyectos, dificultades y fracaso en MESTRE, Ilustración..., 133-140, e Historia..., 391-399.

73 Una serie de dificultades, y no las menores, procedieron del centralismo borbónico. Cf. MESTRE, Historia..., 391-399.

74 España Primiitiva, obra del diarista Francisco Xavier Huerta. La actitud de las Reales Academias de la Lengua y de la Historia contra Mayans, que tenía toda la razón, en MESTRE, Ilustración..., 125-129.

75 Continuación de la Censura de Historias Fabulosas se conserva con el título de Chronicones Impugnados en B. A. H. M., 192. Un análisis del manuscrito en MESTRE, Ilustración..., 155-159.

76 La narración de los hechos con las consecuencias de la persecución en ibíd., 140-151.

77 Sacro Monte.

78 Duque de Cayluz.

79 Manuel Orozco Manrique de Lara.

80 Pedro Colón y Miguel Ric.

81 Benedicto XIV, el cardenal Valenti Gonzaga era el Secretario de Estado, el cardenal Passionei entraría más tarde en correspondencia con Mayans por asuntos literarios.

82 Esta fue la razón externa de la ruptura de Flórez con Mayans. Cf. MESTRE, Historia...

83 Se conservan impresos todos los discursos referidos. El título del discurso de Boturini es: Oratio ad Divinam Sapientiam Academiae Valentianae Patronam, Valencia, 1750.

84 David Clemente, intelectual alemán, autor de Bibliothèque curieuse historique et critique, 9 vols., Göttingen, 1750-1760.

85 Burriel se quejará por el número de faltas de imprenta, MAYANS Y SISCAR, Epistolario II, Mayans y Burriel, 285. Un ejemplar se conserva en el fondo mayansiano.

86 Las notas de que habla Mayans se conservan inéditas en B. A. H. ,M., 313. Además, los puntos de vista de Burriel sobre el tema pueden verse en su correspondencia con Mayans.

87 La obra manuscrita se conserva en la biblioteca del Ayuntamiento de Valencia. Las gestiones y el fracaso para escribir esa Vida en el Estudio Preliminar de A. Mestre en MAYANS Y SISCAR, Epistolario II, Mayans y Burriel.

88 Una copia manuscrita en B. M. V., Serrano Morales 7272-45.

89 MESTRE, Historia..., 32.

90 Sobre las relaciones de Mayans con Jover, cf. Ilustración...

91 Mayans publicó en Ginebra (1764) los Commentarii ad triginta Iurisconsultorum Fragmenta, mientras el lurisconsultus quedó inédito.

92 La colaboración de Mayans en el Novus Thesaurus Iuris Civilis et Canonici es digna del mayor elogio y bien merece un estudio de los historiadores del derecho.

93 Tomás de León, jurista, enemigo de los falsos cronicones. Algunas de sus cartas fueron publicadas por Mayans en N. ANTONIO, Censura de Historias Fabulosas, Valencia, 1742.

94 Mayans sentía gran admiración por la labor de Mecenas del señor de Peiresc. Cf. G. MAYANS y SISCAR, Epistolario III, Mayans y .Martí, 221.

95 El texto de esta carta en MAIANSIUS, Epistolarum..., XII, n.

96 La acusación de antiespañol lanzada contra Mayans por los diaristas le acompañó toda su vida y el erudito se hizo eco muchas veces de tal injusticia. Cf. MESTRE, Ilustración..., 478-483.

97 Agustín Sales, cronista de Valencia y amigo de Mayans, es autor de varios trabajos históricos. Debió su evolución intelectual al influjo de don Gregorio. MESTRE, Historia..., 219-229.

98 Catedrático de la Universidad de Salamanca y corresponsal de Mayans.

99 Aunque parezca exagerado, la correspondencia mantenida con los extranjeros lo demuestra con evidencia.

100 La serie de proyectos expuestos a continuación no tienen el mismo carácter. En unos casos, como Sobre el tiempo en que fue celebrado el concilio iliberitano, se trata de un artículo prácticamente esquematizado; en otros, como el pensamiento de editar las obras completas del Brocense, Juan Luis Vives, Pedro Juan Núñez..., es, más bien, un deseo llevado a cabo siempre que le fue posible, pues muchas veces -Nebrija, Núñez...-, sólo consiguió editar algunas obras; en otros, finalmente, se trata de ideas literarias que Mayans expone con mayor o menor amplitud, pero que no siempre pensaba ejecutar personalmente. Sin embargo, es menester confesar que algunos de los proyectos más ambiciosos, como España Antigua y Moderna, Historia tratada críticamente..., no se realizaron por carecer de apoyo.

Volver Arriba